Μακιαβέλι

ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ

Ο «Ηγέμονας» γράφτηκε στα 1513, ως επιστολή με οδηγίες προς έναν επίδοξο ηγέτη, μόλις 21 ετών τότε, τον Λορέντζο Β' των Μεδίκων. Μέχρι σήμερα παραμένει ένα αμφιλεγόμενο έργο, καθώς άλλοι θεωρούν τον Μακιαβέλι θεμελιωτή της σύγχρονης πολιτικής επιστήμης και άλλοι ένα κυνικό διεφθαρμένο αριβίστα που πατούσε επί πτωμάτων για να πετυχαίνει τους σκοπούς του.

ΝΙΚΟΛΟ ΜΑΚΙΑΒΕΛΙ

Ο ΗΓΕΜΩΝ

Ο Νικολό Μακιαβέλι προς τον Εκλαμπρότατο Λορέντσο των Μεδίκκων.

Όσοι θέλουν να γίνουν αρεστοί σε έναν Ηγέτη επιλέγουν για να του κάνουν δώρο ό,τι είναι σίγουροι πως θα τον ευχαριστήσει ιδιαιτέρως, όπως άλογα, όπλα, βαρύτιμα ωραία υφάσματα, κοσμήματα με πολύτιμους λίθους, και πάντα, φυσικά, κάτι αντάξιο της μεγαλοπρέπειάς του ως Ηγέτη.

Επιθυμώντας κι εγώ να λάβω την ευχαρίστηση να σας παρουσιάσω ένα ελάχιστο δείγμα της εκτίμησης μου, σκέφτηκα να σας προσφέρω κάτι. Όμως ανάμεσα στα υπάρχοντά μου δε βρήκα κάτι πολυτιμότερο, αλλά και ικανότερο να εκφράσει την αγάπη μου σε σας, από την εμπειρία μου για το πώς κινούνται και λειτουργούν οι ηγέτες, εμπειρία που απέκτησα όχι μόνο ζώντας για πολλά χρόνια δίπλα τους, αλλά και μελετώντας προσεχτικά ιστορία και αρχαία κείμενα.

Την όποια εμπειρία μου την συγκέντρωσα σε ένα μικρό κειμενάκι το οποίο και στέλνω στην Εκλαμπρότητά Σας. Ξέρω, Βέβαια, πως το δώρο μου είναι πολύ μικρό για σας, όμως πιστεύω πως θα λάβετε την καλοσύνη να το αποδεχθείτε, αναλογιζόμενος πως δε θα μπορούσα να βρω καλύτερο τρόπο να σας μεταφέρω σε ελάχιστο χρόνο όλα όσα μάθαινα επί πολλά χρόνια, καταβάλλοντας πάρα πολλούς κόπους και αντιμετωπίζοντας πολύ μεγάλους κινδύνους.

Το κείμενό μου δεν το παραγέμισα με ρητορείες, ωραιοποιήσεις, συναισθηματισμούς και όλα αυτά τα στολίδια που οι περισσότεροι συνηθίζουν να βάζουν στα γραπτά τους. Ήθελα, αν υπάρξει κάτι που θα μπορούσε να το κάνει ευχάριστο και χρήσιμο, να είναι η αλήθεια και η πρωτοτυπία των όσων υποστηρίζει.

Καθόλου δε θα ήθελα να θεωρηθώ αλαζόνας εγώ που, άνθρωπος της κατώτερης κοινωνικής τάξεως, τολμώ να μελετήσω και να κωδικοποιήσω κανόνες που θα χρησιμοποιήσουν επιφανείς Ηγέτες, προκειμένου να κυβερνήσουν. Όμως, όπως εκείνοι που σχεδιάζουν τη ρυμοτομία μιας πόλης κατεβαίνουν στις πεδιάδες για να δουν τη διάταξη των βουνοκορφών και ανεβαίνουν στα Βουνά για να δουν τη διάταξη των κάμπων, έτσι ακριβώς, για να καταλάβεις απόλυτα τη φύση ενός λαού, πρέπει να είσαι Ηγέτης του, αλλά και για να καταλάβεις τη φύση του Ηγέτη πρέπει να είσαι άνθρωπος του λαού.

Κάτω από τέτοιο πνεύμα λοιπόν, ας δει η Εκλαμπρότητά Σας αυτό το δωράκι που της στέλνω. Κι αν το διαβάσει με προσοχή, θα υπάρξουν περισσότερες πιθανότητες να ικανοποιηθεί η επιθυμία μου να δω τις τόσες αρετές της πλαισιωμένες από καλοτυχία και μεγαλείο.

Κι αν καμιά φορά η Εκλαμπρότητά Σας από το υψηλό βάθρο της στρέψει το βλέμμα της και κατά τα μέρη μας, θα μάθει πόσο αναξιοπαθώς υπομένω τις μεγάλες και διαρκείς κακοτυχίες μου.

Η κατάκτηση της εξουσίας
Να ξέρεις πως για να αποκτήσεις την εξουσία Δύο τρόποι ανέκαθεν υπάρχουν: να την κληρονομήσεις ή να την κατακτήσεις.
Δύο μέσα ανέκαθεν υπάρχουν: τα όπλα τα δικά σου Ή τα όπλα των άλλων.
Δύο προϋποθέσεις ανέκαθεν υπάρχουν: η τύχη Ή η ικανότητα.
Όταν η εξουσία κληρονομείται Όταν αποκτάς την εξουσία από κληρονομιά, τα πράγματα είναι για σένα ευκολότερα. Υπό δυο όμως προϋποθέσεις:
1. Ότι θα κρατήσεις τα μέσα επιβολής των προκατόχων σου.
2. Ότι θα τα προσαρμόσεις στις νέες περιστάσεις. Αν είσαι κληρονομικός Ηγέτης, έστω κι αν διαθέτεις απλά και μόνο τις στοιχειώδεις για το ρόλο σου ικανότητες, μην ανησυχείς, μπορείς να διατηρηθείς στην εξουσία για όλη σου τη ζωή. Αλλά και να χάσεις την εξουσία, σου είναι πολύ εύκολο να την αποκτήσεις ξανά.
Ο κληρονομικός Ηγέτης έχει, σε σχέση με εκείνον που έχει μόνος του κατακτήσει την εξουσία, μικρότερη ανάγκη, αλλά και λιγότερους λόγους να είναι σκληρός. Για αυτό και είναι περισσότερο αγαπητός.
Η εξουσία από γενιά σε γενιά δημιουργεί παράδοση, έτσι μετά την πρώτη γενιά οι τάσεις για αμφισβήτησή της αποτελούν παρελθόν. Αλλά και οι αλλαγές είναι για σένα πιο εύκολες, επειδή κι αυτές θεωρούνται φυσικό δικαίωμά σου ως κληρονομικού Ηγέτη.

Να ξέρεις όμως ότι, αν είσαι κληρονομικός Ηγέτης, η κάθε αλλαγή που κάνεις θα αφήνει «αναμονή» για την οικοδόμηση μιας άλλης, που θα την επεκτείνει. Όταν η εξουσία κατακτιέται Όταν υπάρχουν πολλοί δήθεν Ηγέτες που σκοτώνονται μεταξύ τους για το ποιος είναι ανώτερος, ικανότερος, δυνατότερος και εξυπνότερος, τότε σίγουρα όλοι τους δεν είναι παρά μετριότητες. Το μόνο που κάνουν είναι να προσφέρουν θέαμα στους υφισταμένους τους. Και μόνη η εμφάνιση εκείνου που έχει το φυσικό χάρισμα του Ηγέτη είναι ικανή να κάνει τους ανεπαρκείς να παραμερίσουν να περάσει και τους υφισταμένους να υποκλιθούν.

Οι άνθρωποι αλλάζουν Ηγέτη μόνο στην περίπτωση που πιστεύουν ακράδαντα πως με αυτή την αλλαγή θα καλυτερεύσει η ζωή τους.

Όταν οι υφιστάμενοι πιστεύουν πως η αλλαγή του Ηγέτη τους θα καλυτερεύσει τη ζωή τους, είναι ικανοί να τη διεκδικήσουν ακόμα και με τη βία. Όσοι Ηγέτες κι αν αλλάξουν, οι υφιστάμενοι θα παραμείνουν υφιστάμενοι που, όσες φορές κι αν απογοητευθούν από την αλλαγή του Ηγέτη τους, πάντα θα επιδιώκουν να βελτιώσουν τη ζωή τους αλλάζοντας Ηγέτη.

Το νέο Ηγέτη, εκείνοι που τον ανέδειξαν, σίγουρα θα τον πουν αχάριστο, επειδή, ακόμα κι αν έχει κάθε πρόθεση, δεν υπάρχει περίπτωση να μπορέσει να τους αλλάξει τη ζωή, στο βαθμό και με τον τρόπο > φαντάστηκαν.

Ως νέος Ηγέτης, ακόμα κι αν έχεις το λαό με το μέρος σου, θα μπορέσεις να κυβερνήσεις άνετα μόνο κάτω από δύο προϋποθέσεις:
1. Αν, με το που θα αναλάβεις την εξουσία, αφανίσεις τον προκάτοχο σου και όλους όσους τον περιέβαλαν αμέσως.
2. Αν κρατήσεις ανέπαφα όλα τα μέσα με τα οποία ο προκάτοχός σου επέβαλε την εξουσία του.

Ο νέος Ηγέτης, στην περίπτωση που δεν έχει το λαό με το μέρος του, τα πράγματα είναι πολύ δύσκολα. Για να κυβερνήσει χρειάζεται μεγάλη τύχη και επιδεξιότητα. Και κυρίως να παρακολουθεί τους υφισταμένους του άγρυπνα προκειμένου να αντιλαμβάνεται τις ανταρσίες τους στη στιγμή της γέννησής τους και να τις καταπνίγει αμέσως, πριν προλάβουν να φουντώσουν. Μη διστάζεις, στους υφισταμένους σου αρέσει να σε βλέπουν να παρακολουθείς τις κινήσεις τους. Έτσι, αν είναι πειθαρχικοί, σε αγαπούν περισσότερο και, αν δεν έχουν διάθεση να υπακούσουν, σε φοβούνται.

Πρέπει τους εχθρούς σου να τους εξουδετερώνεις ολοκληρωτικά. Αν τους προκαλέσεις μονάχα μικροζημιές, σίγουρα θα ανακάμψουν και, τότε, σίγουρα θα σε εκδικηθούν. Το χτύπημα πρέπει είναι τόσο ισχυρό ώστε ποτέ να μη μπορέσουν να ξανασηκώσουν κεφάλι. Έτσι, δε θα κινδυνεύσεις ποτέ από την εκδίκησή τους. Αν προσπαθήσεις να κατακτήσεις την εξουσία, θα σου προσκολληθούν ως συμπαραστάτες όλοι οι ασήμαντοι που φθονούν το μέχρι τότε Ηγέτη. Πρόσεξε να μην αποκτήσουν κύρος και δύναμη, γιατί αλλιώς, τελικά αυτοί θα γίνουν οι κύριοι της κατάστασης κι όχι εσύ. Η επιθυμία της εξουσίας, είναι κάτι πολύ φυσικό κι ανθρώπινο. Μόνο που στην αναγνωρίζουν ως τέτοιο, μόνο αν τελικά καταφέρεις να την κερδίσεις, αλλιώς τιμωρείσαι αμείλικτα ως στασιαστής. Δεν πρέπει να αφήνεις να χρονίζει ένα πρόβλημα προκειμένου να αποφύγεις έναν πόλεμο, γιατί, έτσι, ούτε τον πόλεμο τελικά θα αποφύγεις και το πρόβλημα θα σε έχει αποδυναμώσει μέχρι να φτάσει η ώρα που θα ξεκινήσει ο πόλεμος. Εκείνος που στηρίζει την αναρρίχηση ενός επίδοξου Ηγέτη, εργάζεται για την αυτοκαταστροφή του. Επειδή η δύναμη, που από αυτήν του την προσπάθεια αποκτά, αρχίζει να μοιάζει ύποπτη, ακόμη και για εκείνον τον οποίο βοήθησε κι έγινε Ηγέτης.

Τα δύο είδη της διοίκησης Έχουμε δύο ειδών διοίκηση:
1. Με ένα κέντρο εξουσίας, τον Ηγέτη, και τους άλλους, όλους υποτελείς, όπως στην ιστορία διοικούσε ο Τούρκος σουλτάνος.
2. Με πολλά κέντρα εξουσίας και τον Ηγέτη συντονιστή, όπως στην ιστορία διοικούσε ο Γάλλος βασιλιάς με τους πολλούς ευγενείς.

Η διοίκηση με ένα κέντρο εξουσίας, τον ισχυρό Ηγέτη, είναι δύσκολο να καταλυθεί, άπαξ όμως και καταλυθεί, είναι πολύ εύκολο να κρατηθεί από αυτόν που την κατέλυσε, αφού, καταλυόμενου του Ηγέτη και μετά τον αφανισμό του περιγύρου του, δε θα υπάρξει άλλη αντίσταση.

Η διοίκηση με πολλά κέντρα εξουσίας είναι μεν εύκολο να καταλυθεί, αφού κάποια από τα κέντρα εξουσίας είναι εύκολο να διαφθαρούν, αλλά πολύ δύσκολο να κρατηθεί από αυτόν που την κατέλυσε, επειδή, αφενός ό,τι και να γίνει, τα περισσότερα από τα κέντρα εξουσίας θα παραμείνουν ισχυρά, αφού η εξουσία τους θεωρείται κατά κάποιον τρόπο «φυσική» και, αφετέρου, τα διαβρωμένα κέντρα εξουσίας ο λαός δεν τα ακολουθεί.

Η σημασία της ικανότητας του ηγέτη Οι περισσότεροι άνθρωποι συνηθίζουν να μιμούνται τις πράξεις των επιτυχημένων και να επιδιώκουν να τους μοιάσουν. Εννοείται ότι οι πράξεις τους πολύ λίγο μοιάζουν με εκείνες των προτύπων τους, για τον απλούστατο λόγο ότι η ικανότητά τους δεν έχει καμιά σχέση με την ικανότητα εκείνων.

Ο άνθρωπος που δε διαθέτει και τόσο σπουδαίες εκ φύσεως ικανότητες, θα πρέπει να διαλέγει ως πρότυπα τους άνδρες που αναδείχθηκαν σπουδαίοι, γιατί, παρότι δε θα μπορέσει ποτέ να τους φτάσει, τουλάχιστον θα πάρει κάτι από τη μυρωδιά τους.

Οι ικανοί τοξότες, σαν δουν πως ο στόχος τους είναι πολύ μακρινός, κι έχοντας επίγνωση μέχρι πού μπορεί να φτάσει το Βέλος τους, στοχεύουν πολύ ψηλότερα από το σημείο όπου βρίσκεται το σημάδι που πραγματικά θέλουν να πετύχουν, γιατί ξέρουν ότι μόνο με τη βοή­ θεια ενός πιο ψηλού στόχου μπορούν να αυξήσουν τις πιθανότητες να πετύχουν την αρχική τους επιδίωξη.

Για να γίνει κανείς Ηγέτης πρέπει: να διαθέτει ικανότητα ή να διαθέτει τύχη.
Ο Ηγέτης όμως που θα μείνει στην εξουσία περισσότερο, είναι εκείνος που θα στηριχθεί λιγότερο στην τύχη του.
Οι μεγάλοι Ηγέτες δεν περίμεναν τη δεύτερη εύνοια της τύχης τους, εκμεταλλεύτηκαν την αρχική. Δεν αρκεί να αδράξει Ηγέτης την ευκαιρία που του έστειλε η τύχη. Πρέπει και να τη διαμορφώσει. Αν δε διαθέτει την ικανότητα να χειρισθεί σωστά το υλικό που του προσφέρει η καλή του τύχη, η ευκαιρία πάει χαμένη.

Όσοι γίνονται Ηγέτες βασίζονται κυρίως στις ικανότητές τους, κατακτούν την εξουσία με λίγο κόπο, αλλά χρειάζονται πάρα πολύ κόπο για να τη διατηρήσουν. Με έναν τρόπο διατηρείται η εξουσία: με τη σωστή διαχείρισή της. Πιο δύσκολο και πιο επικίνδυνο πράγμα δεν υπάρχει από το να αλλάξεις τους θεσμούς της εξουσίας που μόλις απέκτησες. Με το που θα πας να αλλάξεις τους θεσμούς, θα κάνεις εχθρούς τους πάντες. Όχι μόνο εκείνους που τους συμφέρουν οι παλιοί θεσμοί, αλλά κι εκείνους που θα ωφεληθούν από τους νέους, αφού δεν πρόκειται να σε στηρίξουν, παρά μόνο όταν βεβαιωθούν πως οι νέοι θεσμοί τελικά επικράτησαν. Στην καλύτερη περίπτωση οι πρώτοι θα σε πολεμάνε με λύσσα, ενώ οι δεύτεροι θα σε υποστηρίζουν χλιαρά.

Μπορείς να αλλάξεις τους θεσμούς ή με την πειθώ ή με τη βία. Η ιστορία δείχνει πως όσοι εφάρμοσαν τον πρώτο τρόπο και κακό τέλος είχαν και τους θεσμούς δεν άλλαξαν, ενώ όσοι χρησιμοποίησαν το δεύτερο, και δεν κινδύνεψαν και είχαν αποτέλεσμα. Οι λαοί δεν έχουν σταθερά ιδανικά. Πιο εύκολα πείθονται από ένα δημαγωγό, παρά κρατάνε σταθερά τα πιστεύω τους. Μόλις ο λαός αρχίζει να χάνει την πίστη του σε σένα, να του τη διατηρήσεις με τη Βία. Αλλιώς, όταν ο λαός αρ­ χίσει να μη σε πιστεύει πια, κινδυνεύεις να πέσεις και να τσακιστείς στους ίδιους τους θεσμούς που ο ίδιος θεσμοθέτησες.
Η κακή χρήση της βίας γίνεται, είτε από δειλία του Ηγέτη είτε από ανικανότητα να διοικήσει. Η καλή χρήση της βίας τις περισσότερες φορές αποδίδει για όλους, ενώ η κακή χρήση της οδηγεί στο να χάσει ο Ηγέτης την εξουσία. Όταν ο Ηγέτης κάνει τις ωμότητες στην αρχή και όλες μαζί, στη συνέχεια οι πράξεις του φαίνονται ως ευεργεσίες και σταδιακά δημιουργείται κλίμα ασφάλειας στους εξουσιαζόμενους. Στην αντίθετη περίπτωση, κρατά συνέχεια στο χέρι το μαχαίρι και δεν μπορεί να στηριχθεί στους εξουσιαζόμενους, επειδή από φόβο δεν μπορούν κι εκείνοι να τον εμπιστευθούν.
Οι ωμότητες πρέπει να γίνονται όλες μαζί ώστε η γεύση τους να διαρκεί όσο γίνεται λιγότερο, ενώ οι ευεργεσίες πρέπει να γίνονται σταδιακά ώστε η γεύση τους να διαρκεί περισσότερο. Την ευεργεσία ο Ηγέτης πρέπει να την κάνει σε ανύποπτο χρόνο κι όχι όταν είναι αναγκασμένος από τις περιστάσεις, επειδή στη δεύτερη περίπτωση μόνο τον ίδιο τον Ηγέτη δε θα ωφελήσει, γιατί τότε όλοι θα πιστέψουν πως την έκανε επειδή ήταν αναγκασμένος να την κάνει και έτσι κανείς δε θα του χρωστά ευγνωμοσύνη.

Η πολιτική της ηγεσίας
Μπορεί κάποιος να γίνει Ηγέτης, επειδή του χαρίστηκε η εξουσία του από την εύνοια κάποιων ισχυρών. Όταν ο Ηγέτης καταλάβει την εξουσία, όχι επειδή είναι εκ φύσεως άξιος να την κατακτήσει, ούτε επειδή τον ευνόησε η τύχη, αλλά από πονηριά συνοδευομένη από τύχη, τότε μιλάμε για Δημοκρατική Διακυβέρνηση. Προϋπόθεση της Δημοκρατικής Διακυβέρνησης είναι τον Ηγέτη να τον θέλουν ή ο λαός ή οι ισχυροί της κοινωνίας. Σε κάθε κοινωνία οι διαθέσεις λαού και ισχυρών είναι μεταξύ τους αντίθετες. Ο λαός λαχταράει να μην κυβερνιέται, ούτε να καταπιέζεται από τους ισχυρούς, ενώ οι ισχυροί λαχταράνε να κυβερνούν και να καταπιέζουν τον λαό.

Από τη μόνιμη σύγκρουση των διαφορετικών κοινωνικών διαθέσεων λαού και ισχυρών τρία είναι τα πιθανά αποτελέσματα: Η Απολυταρχία, η Δημοκρατία και η Ασυδοσία. Το αν ο Ηγέτης αναδειχθεί από το λαό ή από τους ισχυρούς εξαρτάται από το ποιος από τους δυο κερδίζει κάθε φορά την ευκαιρία. Όταν οι ισχυροί δουν πως δεν αντέχουν να αντιταχθούν στο λαό, σωρεύουνε κύρος σε έναν δικό τους και με τις ευλογίες του λαού τον κάνουν Ηγέτη, ώστε κάτω από τη σκιά του να κάνουν τις δουλειές τους. Όταν ο λαός δει πως δεν μπορεί να αντισταθεί στους ισχυρούς, σωρεύει κύρος σε έναν δικό του και με την ανοχή των ισχυρών τον κάνει Ηγεμόνα, πιστεύοντας πως είναι καλύτερα να διαφεντεύεται από εκείνον παρά από τους ισχυρούς.

Όποιος ανεβαίνει στην ηγεσία με τη Βοήθεια των ισχυρών, είναι πιο ευάλωτος από εκείνον που ανεβαίνει από την εύνοια του λαού, επειδή ο πρώτος έχει να δώσει λογαριασμό σε πολλούς που μάλιστα περνιούνται για ίσοι του, ενώ στο λαό δεν έχει στην πραγματικότητα την υποχρέωση να δώσει λογαριασμό κανείς Ηγέτης. Όποιος ανεβαίνει στην ηγεσία από την εύνοια του λαού, μπορεί και την κρατά για πολύ, επειδή παίρνει τις αποφάσεις μόνος του και γύρω του δε βρίσκεται κανένας -ή βρίσκονται ελάχιστοι- που να αμφισβητεί πραγματικά την αξία και τις επιλογές του.

Δεν είναι δυνατόν να ικανοποιήσεις τους ισχυρούς χωρίς να βλάψεις το λαό, ενώ αντίθετα μπορείς κάλλιστα να ικανοποιήσεις το λαό χωρίς να βλάψεις του ισχυρούς. Αυτό συμβαίνει, επειδή ο σκοπός του λαού είναι πιο αγνός από εκείνον των ισχυρών και το μόνο που θέλει είναι να έχει την αίσθηση πως δεν καταπιέζεται. Το χειρότερο που μπορεί να κάνει ένας λαός στον Ηγεμόνα του, είναι να τον εγκαταλείψει. Όμως οι ισχυροί υποστηρικτές όχι μόνο θα τον εγκαταλείψουν σίγουρα, αλλά, σαν πονηροί που είναι, θα εξαντλήσουν πριν ό,τι έχουν να ωφεληθούν από αυτόν, έστω κι αν χρειασθεί να τον εξοντώσουν.

Είναι πάρα πολύ δύσκολο να κολακεύει ένας Ηγεμόνας το λαό, παρότι δεν μπορεί να σταθεί ούτε μια στιγμή χωρίς το λαό δίπλα του. Τους ισχυρούς όμως είναι πολύ εύκολο να τους κολακεύει, αρκεί να τους δίνει και να τους παίρνει προνόμια και τιμές κατά τα κέφια του. Ο Ηγέτης πρέπει να αντιμετωπίσει τους ισχυρούς, έχο­ ντας ως κριτήριο το αν συμπεριφέρονται με τρόπο τέτοιο ώστε με τη στάση τους να δένονται ή όχι ολότελα με τη δική του τύχη.

Όσοι από τους ισχυρούς δένουν την τύχη τους με την τύχη του Ηγέτη, πρέπει ο τελευταίος να τους τιμά και να τους αγαπά, αρκεί να μη ζητάνε υπερβολικές ανταποδόσεις. Όσοι από τους ισχυρούς δε δένουν την τύχη τους με την τύχη του Ηγέτη, χωρίζονται σε δύο κατηγορίες. Στην πρώτη είναι εκείνοι που το κάνουν από φυσική ανανδρία ή λιποψυχία. Θα πρέπει ο Ηγέτης να είναι σίγουρος ότι αυτοί οι άνθρωποι θα τον δοξάζουν στις καλές του μέρες και θα τον αγνοήσουν στις κακές του. Εν τούτοις μπορεί, όχι μόνο πού και πού να τους εμπιστεύεται αλλά και να τους ζητά και καμιά συμβουλή. Στη δεύτερη είναι εκείνοι που το κάνουν, επειδή έχουν μεγάλη ιδέα για τον εαυτό τους, δηλαδή αυτοί που πρέπει να φοβάται και από τους οποίους σε κάθε περίπτωση πρέπει να φυλάγεται. Στις δύσκολες ώρες αυτοί είναι εκείνοι που θα τον σπρώξουν πρώτοι για να τον κάνουν να κατρακυλήσει παρακάτω. Ιδίως όταν ένας Ηγέτης αναδειχθεί από τους ισχυρούς θα πρέπει αμέσως να φροντίσει να κάνει και το λαό φίλο του. Αρκεί να καταφέρει να τον πείσει πως τον φροντίζει και να του δημιουργήσει την αίσθηση της ελευθερίας.

Οι άνθρωποι συνηθίζουν να νιώθουν ιδιαίτερα υποχρεωμένοι όταν βλέπουν καλό από κάποιον για τον οποίο ήταν σίγουροι πως θα δουν κακό. Για αυτό ο λαός αγκαλιάζει περισσότερο τον Ηγέτη που ανέδειξαν οι ισχυροί, αν ο Ηγέτης καταφέρει γίνει αρεστός παρά εκείνον που οι ίδιοι εξέλεξαν.

Όταν ο Ηγεμόνας δεν έχει φίλο το λαό, δεν έχει φάρμακο στη δύσκολη ώρα. Συνταγή όμως με την οποία ο λαός πιάνεται φίλος δεν υπάρχει. Πρέπει ο Ηγέτης να ενεργεί κατά περίπτωση.

Δεν υπάρχει πιο ηλίθια παροιμία από εκείνη που λέει: «Όποιος κτίζει θεμέλια στο λαό, στην άμμο κτίζει». Όμως, για να στηρίξει ο λαός έναν Ηγέτη θα πρέπει να τον Βλέπει ως άντρα με καρδιά, που δεν σκιάζεται τις αναποδιές. Επιπλέον, ο ίδιος ο Ηγέτης πρέπει με τις διαταγές του να ξέρει να κρατά ψηλά το φρόνημα του λαού. Ένας τέτοιος ηγέτης ποτέ δε θα βρεθεί προδομένος από το λαό του. Το σημείο που οι Ηγέτες παραπατάνε είναι όταν πάνε να μεταπηδήσουν από τη φωτισμένη διοίκηση στην απολυταρχία. Ο Ηγέτης κυβερνά, είτε ελέγχοντας στη διοίκηση τα πάντα μόνος του είτε ορίζοντας εκπροσώπους του. Στη δεύτερη περίπτωση η θέση του αποδυναμώνεται, επειδή η εξουσία του εξαρτιέται σχεδόν εξ ολοκλήρου από την καλή θέληση των εκπροσώπων του, οι οποίοι συνήθως στις αναποδιές ή τον εγκαταλείπουν ή του αρπάζουν την εξουσία.

Στην περίπτωση που οι εκπρόσωποι θελήσουν πάνω στην αναμπουμπούλα να αρπάξουν την εξουσία από τον Ηγέτη, ο τελευταίος δεν μπορεί να αντιδράσει εύκολα, επειδή οι υπήκοοι, έχοντας συνηθίσει να παίρνουν εντολές από αυτούς, δεν υπακούουν σε εκείνον. Σε αμφίβολους καιρούς ο Ηγέτης πάντα περιστοιχίζεται από ανθρώπους αμφίβολης εμπιστοσύνης.

Στους ήσυχους καιρούς όλοι τρέχουν, όλοι τάζουν και όλοι λένε πως πεθαίνουν για χάρη του Ηγεμόνα. Όταν όμως ο κίνδυνος πλησιάσει κι ο Ηγέτης τους χρειασθεί, τότε βρίσκει κοντά του ελάχιστους. Την εμπειρία της προδοσίας από τους πολύ έμπιστούς του, ο Ηγέτης την περνά μονάχα μια φορά. Ο γνωστικός Ηγέτης συνδέεται με τους κάτω από αυτόν με σχέσεις αμοιβαίας στήριξης. Έτσι, τους έχει όλους πιστούς.

Πως πρέπει να μετριέται η δύναμη του ηγέτη
Η δύναμη του Ηγέτη μετριέται από το αν στην ανάγκη, μπορεί να στηριχθεί στις δικές του μόνο δυνάμεις ή του είναι απαραίτητο να προσφύγει στην υποστήριξη άλλων. Είναι πολύ δύσκολο να βλάψει κάποιος έναν Ηγέτη που κάνει καλά τη δουλειά του κι επιπλέον έχει την αναγνώριση και την αγάπη των διοικούμενων από αυτόν, επειδή τους έχει εξασφαλίσει ευημερία και ασφάλεια. Οι διοικούμενοι μισούν την ανασφάλεια. Όταν ένας Ηγέτης είναι ικανός και χαίρει της εκτίμησης των διοικούμενών του, πρέπει να φροντίζει να το ξέρουν όλοι οι εχθροί του, επειδή τότε κανείς δε θα τολμήσει να σκεφτεί να του κάνει κακό, επειδή θα ξέρει πως, αν του επιτεθεί θα σπάσει τα μούτρα του. Η φύση των ανθρώπων είναι τέτοια ώστε να αισθάνονται υποχρεωμένοι να προσφέρουν ευεργετήματα προς τον Ηγέτη που παραδέχονται κι αγαπούν. Έτσι, αν ο Ηγέτης δεχθεί επίθεση, θα πρέπει να ζητήσει τη βοήθεια των διοικούμενων κι εκείνοι, όσο η καρδιά τους είναι ζεστή από την επιθυμία να τον υπερασπισθούν, δε θα υπολογίσουν τις προσωπικές ζημιές που πρέπει να υποστούν για αυτό. Κι όταν πια ο εχθρός θα έχει τραπεί σε φυγή και η καρδιά τους θα έχει παγώσει από την καταστροφή που τους προκάλεσε η επίθεση του, όχι μόνο δε θα καταλογίσουν τις προσωπικές τους ζημιές στον Ηγέτη, αλλά αντιθέτως, το ότι μπόρεσαν να του φανούν χρήσιμοι, θα τους δέσει πιο πολύ με τον Ηγέτη τους.

Οι ηγέτες του εκκλησιαστικού κατεστημένου
Από όλα τα παραπάνω εξαιρούνται οι Ηγέτες της Εκκλησίας, επειδή, ούτε στην αξιοσύνη στηρίζονται ούτε στην τύχη, αλλά στους προαιώνιους θεσμούς της θρησκείας, οι οποίοι είναι τόσο ισχυροί και είναι τέτοιας φύσης που κρατούν τους Ηγέτες και την εξουσία τους ακλόνητους, με οποιονδήποτε τρόπο κι αν αυτοί ασκούν την εξουσία.

Οι εκκλησιαστικοί Ηγέτες έχουν κράτη που δε χρειάζεται να τα υπερασπίζονται, υπηκόους που δε χρειάζεται να κυβερνήσουν, και εξουσίες που κανείς δε διεκδικεί. Κανείς από τους υπηκόους, όπως και να τους φέρονται οι Ηγέτες τους, δε σκέφτεται καν να ξεφύγει από την εξουσία τους. Μόνο οι θρησκευτικοί Ηγέτες είναι ασφαλείς κι ευτυχείς. 0 ηγέτης και οι έμψυχες δυνάμεις του Ένας Ηγέτης πρέπει να έχει γερά θεμέλια, διαφορετικά θα καταστραφεί. Όχι μόνο ένας αρχηγός κράτους, αλλά και κάθε Ηγέτης πρέπει να έχει ως βασικά του θεμέλια τους νόμους και το στρατό. Τα στρατεύματα ενός Ηγέτη μπορεί να είναι είτε δικά του είτε μισθοφορικά, είτε δανεισμένα από άλλον Ηγέτη είτε μικτά. Τα μισθοφορικά και τα δανεικά στρατεύματα είναι άχρηστα κι επικίνδυνα. Η καταστροφή του Ηγέτη στην περίπτωση αυτή αναβάλλεται όσο αναβάλλεται η επίθεση του εχθρού.

Στην ειρήνη λεηλατούν τον Ηγέτη οι μισθοφόροι του, ενώ στον πόλεμο οι εχθροί του. Ποτέ ένας μισθός μισθοφόρου δεν είναι ικανός να τον κάνει να πεθάνει για τον Ηγέτη που τον πληρώνει. Ο μισθοφόρος στρατιώτης είναι στρατιώτης του Ηγέτη όσο ο τελευταίος δεν κάνει πόλεμο. Με το που θα ξεκινήσει ο πόλεμος, θα το βάλει τα πόδια. Έστω κι αν οι μισθοφόροι στρατηγοί του Ηγέτη είναι ικανοί, εκείνος δεν μπορεί να τους έχει εμπιστοσύνη, επειδή το μόνο που τους ενδιαφέρει, είναι η αύξηση της δύναμης τους, είτε πιέζοντας τον ίδιο τον Ηγέτη είτε άλλους. Αν δεν είναι ικανοί, θα κάνουν πάλι τα ίδια ακριβώς.

Το αξίωμα του στρατηγού θα πρέπει να το αναλαμβάνει ο ίδιος ο Ηγέτης. Αν όμως επιμένει να έχει μισθοφόρο στρατηγό, αν μεν του Βγει ανίκανος, πρέπει να τον αλλάξει αμέσως, αν δε του Βγει ικανός, πρέπει να τον δεσμεύσει με νόμους ώστε η εξουσία του να μην ξεπεράσει τα όρια. Οι κατηγορίες των δυνάμεων ενός ηγέτη Ένας Ηγέτης πρέπει να θεωρεί ως πραγματικά δικούς του ανθρώπους εκείνους όσων οι ζωές είναι άμεσα εξαρτημένες, ψυχικά και υλικά, από τον ίδιο. Οι υπόλοιποι λειτουργούν είτε ως κοινοί μισθοφόροι είτε ως Βοήθεια, δανεισμένη από άλλους Ηγέτες με τους οποίους συνεργάζεται

. Η δανεική από άλλους Ηγέτες δύναμη του Ηγέτη είναι για αυτόν απολύτως επιζήμια. Αν με τη Βοήθεια τους ηττηθεί, αυτός και μόνο είναι ο κατεστραμμένος, αν νικήσει, γίνεται δέσμιος εκείνου που τον Βοήθησε. Η υποδούλωση της Ελλάδας στους Τούρκους ξεκίνησε όταν ο αυτοκράτορας της Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννης ΣΤ' ο Κατακουζηνός προσκάλεσε τον Οθωμανό σουλτάνο με 10.000 στρατιώτες για να πολεμήσει εναντίον των Παλαιολόγων. Οι στρατιώτες εκείνοι ήταν οι πρώτοι Τούρκοι που εγκαταστάθηκαν σε ελληνικό έδαφος. Από τις δανεικές από άλλον Ηγέτη δυνάμεις προτιμότερες είναι οι μισθοφορικές. Στην πρώτη περίπτωση ο Ηγέτης κινδυνεύει από το δυναμισμό τους, στη δεύτερη από την οκνηρία τους. Τα όπλα, που κάποιος άλλος Ηγέτης σου δανείζει ή γλιστρούν από πάνω σου, ή σε Βαραίνουν ή σε σφίγγουν. Η μεγαλύτερη δύναμη του Ηγέτη είναι να αναγνωρίζει τα κακά με το που γεννιούνται. Αλλά αυτό είναι φυσικό χάρισμα λίγων ανθρώπων.

Ο ετοιμοπόλεμος ηγέτης
Εκείνο που οι άλλοι προσδοκούν από έναν Ηγέτη είναι να μην ασχολείται με τίποτα άλλο παρά μόνο με το να τους υπερασπίζεται και να αναζητά τρόπους για να τους βελτιώσει τη ζωή. Όσοι Ηγέτες έχουν στο μυαλό τους πιο πολύ τις απολαύσεις από τη στρατηγική, την οργάνωση και τη μάχη, γρήγορα χάνουν την εξουσία τους. Όποιον Ηγέτη δεν ξέρει από στρατηγική, οργάνωση και μάχη, ούτε τον εμπιστεύονται ούτε τον τιμούν. Ακόμα και στις περιόδους που όλα πάνε καλά, ο Ηγέτης πρέπει να προετοιμάζεται για τη μάχη. Η προετοιμασία του Ηγέτη για τη μάχη γίνεται και με τα έργα και με τη σκέψη.

Ο Ηγέτης πρέπει να ασκεί τη σκέψη του, μελετώντας την Ιστορία και τις πράξεις των εξαίρετων Ηγετών. Να εξετάζει τις αιτίες της νίκης ή της ήττας τους ώστε να μπορεί να διακρίνει τι πρέπει να αποφεύγει και σε τι πρέπει να τους μιμηθεί. Γιατί επαινείται και γιατί επικρίνεται ο ηγέτης Πολλοί είναι εκείνοι που χτίζουνε με το νου τους δημοκρατίες και χρηστές ηγεμονίες, τις οποίες ούτε ποτέ κανένας είδε ούτε κι έμαθε αν υπάρχουνε στ' αλήθεια. Το πώς ζούμε, βρίσκεται πολύ μακριά από το πώς θα έπρεπε να ζούμε.

Όποιος αγνοεί την πραγματικότητα και θέλει να τη βλέπει εξιδανικευμένη, προετοιμάζει με σιγουριά την προσωπική του καταστροφή. Όποιος συμπεριφέρεται με καλοσύνη σε μια κοινωνία με τόσους, που είναι κάθε άλλο παρά καλοί, είναι φυσικό να καταστραφεί. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να μάθεις ως Ηγέτης, εί­ ναι τον τρόπο να μην είσαι καλός. Και αυτή σου τη γνώση να την χρησιμοποιείς ή όχι, κατά τις περιστάσεις.

Για να γίνεις καλός Ηγέτης, να αποβάλεις την εικόνα που δίνουν για τον καλό Ηγέτη τα παραμύθια, και να βάλεις στο νου σου ό,τι αποτελεί αλήθεια και πραγματικότητα. Κάθε άνθρωπος, ιδίως οι Ηγέτες, που στέκεται ψηλά στην κοινωνία, σχολιάζεται από τους άλλους τόσο για τα θετικά όσο και για τα αρνητικά της προσωπικότητάς του. Άλλος για μίζερος κι άλλος για ανοιχτοχέρης, άλλος για άρπαγας κι άλλος για σπλαχνικός, άλλος για πιστός κι άλλος για άφιλος, άλλος για γενναίος κι άλλος για δειλός, άλλος για καταδεκτικός κι άλλος για ψηλομύτης, άλλος για ακόλαστος κι άλλος για ανέραστος, άλλος για ντόμπρος κι άλλος για μπαμπέσης, άλλος για ισχυρογνώμων κι άλλος για καλόβολος, άλλος για θεοσεβούμενος κι άλλος για άπιστος.

Ο καθένας πιστεύει πως ο Ηγέτης θα έπρεπε ως προσωπικότητα να κοσμείται μόνο με θετικά. Όμως δεν μπορεί να έχει μόνο καλά, όχι μόνο επειδή είναι κι αυτός άνθρωπος, αλλά και επειδή δε θα μπορούσε να σταθεί ως Ηγέτης μόνο με θετικά στοιχεία στο χαρακτήρα του.

Τον Ηγέτη δεν πρέπει να τον νοιάζει η γνώμη που έχουν οι άλλοι για τον χαρακτήρα του. Το μόνο μέλημά του πρέπει να είναι το να αναδεικνύει τα καλά και τα κακά στοιχεία της προσωπικότητάς του, που τον βοηθούν στο να ασκεί την εξουσία του. Υπάρχουν αρετές που, αν τις ακολουθήσει, ο Ηγέτης πέφτει αργά ή γρήγορα στο λάκκο, και ελαττώματα, πάνω στα οποία μπορεί να βασίσει την ευτυχία τη δική του και των υπηκόων του. Περί γενναιοδωρίας και φειδούς
Το να είσαι γενναιόδωρος Ηγέτης σε κάνει αγαπητό. Το να συμπεριφέρεσαι όμως με τέτοιον τρόπο ώστε να σε νομίσουν για γενναιόδωρο, είναι πολύ Βλαβερό για σένα. Στις μέρες μας προκοπή είδαν οι Ηγέτες που δεν υπήρξαν γενναιόδωροι, οι υπόλοιποι έχουν σβήσει. Όσο χρησιμοποιείς τη γενναιοδωρία τόσο χάνεις τη δυνατότητα να τη χρησιμοποιήσεις. Ως Ηγεμόνας θα πρέπει να αδιαφορείς αν σε πουν ή όχι γενναιόδωρο. Αν είσαι γενναιόδωρος από τα δικά σου ή αρπάζοντας από τους υφισταμένους σου, είσαι καταδικασμένος. Αν μπορείς και είσαι γενναιόδωρος αρπάζοντας από τρίτους, τότε μπορείς να είσαι όσο γενναιόδωρος θέλεις. Είναι καλύτερο ο ηγέτης να προκαλεί αγάπη ή φόβο;

Ο Ηγέτης πρέπει να φροντίζει να θεωρείται φιλεύσπλαχνος κι όχι σκληρός. Εντούτοις, θέλει μεγάλη προσοχή για να μη χρησιμοποιεί την ευσπλαχνία του με λάθος τρόπο. Θα πρέπει ο Ηγέτης να αδιαφορεί αν τον πουν σκληρό στην περίπτωση που κρίνει τη σκληρότητα απαραίτητη για να κρατηθούν οι εξουσιαζόμενοι ενωμένοι και πιστοί σε αυτόν. Οι ταραχές και το χάος βλάπτουν συνήθως το σύνολο των εξουσιαζόμενων, ενώ, αν πέσουν μερικά κεφάλια, βλάπτονται μόνο μεμονωμένα άτομα, οι αποκεφαλισμένοι. Αν σαν Ηγέτη δεν μπορούν να σε σεβαστούν, θα πρέπει απαραίτητα να σε φοβηθούν. Το καλύτερο όμως από όλα είναι να σε αγαπούν.

Ποτέ μη στηρίζεσαι σε λόγια αγάπης. Οι άνθρωποι είναι αχάριστοι, ευμετάβλητοι, ψεύτες, υποκριτές, φυγά­ δες μπροστά στον κίνδυνο, άπληστοι για το κέρδος. Όσο τους κάνεις καλό είναι δικοί σου, σου προσφέρουν το αίμα τους, τα υπάρχοντά τους, τη ζωή και τα παιδιά τους. Όταν όμως ο κίνδυνος γίνει ορατός, όλα αυτά αλλάζουν και συνήθως το βάζουν στα πόδια. Ο Ηγεμόνας που βασίζεται σε λόγια αγάπης καταστρέφεται, επειδή οι φιλίες, που αποκτιούνται με χρήματα κι όχι με το μεγαλείο και την ευγένεια της ψυχής, δεν είναι και τόσο χρήσιμες, αφού, όταν τις χρειάζεσαι, δεν μπορεί να τις χρησιμοποιήσεις. Οι άνθρωποι βλάπτουν ευκολότερα κάποιον που τους είναι αγαπητός από κάποιον που τους προκαλεί το φόβο.

Οι άνθρωποι αγαπούν αν οι ίδιοι το θέλουν, αλλά φοβούνται αν το θέλει ο Ηγέτης τους. Επειδή οι άνθρωποι είναι φύσεις μοχθηρές, κάθε δεσμός αγάπης σπάει συνήθως μπροστά στο πρώτο προσωπικό συμφέρον. Επειδή οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως δειλοί, ο φόβος της τιμωρίας τους κάνει να συγκρατιούνται και να μη σε εγκαταλείπουν ποτέ. Ο Ηγεμόνας, αν δεν μπορεί να κερδίσει τη αγάπη των εξουσιαζόμενων, πρέπει να προκαλέσει το φόβο, αλλά με τρόπο που να αποφύγει το μίσος. Αυτό θα το πετύχει όταν δεν τους θίγει προσωπικά και περιουσιακά, αν υπάρχει πάντα κατάλληλη δικαιολογία και φανερή αφορμή για να πάρει ένα κεφάλι. Οι άνθρωποι σου συγχωρούν πιο εύκολα τη δολοφονία του πατέρα τους παρά την αρπαγή της πατρικής κληρονομιάς. Ο Ηγέτης πρέπει να κατέχει καλύτερα τον τρόπο να μη σφάλλει παρά τον τρόπο να διορθώνει τα σφάλματά του.

Πως πρέπει να τηρεί ο ηγέτης τις υποσχέσεις του
Όσο κι αν είναι αξιέπαινο σε έναν Ηγέτη να τηρεί τις αποφάσεις του και να ζει με ακεραιότητα και χωρίς πονηριά, η πείρα έχει δείξει ότι οι πραγματικά φωτισμένοι Ηγέτες επέδειξαν ευελιξία στον τρόπο εφαρμογής των αποφάσεών τους και ότι χρησιμοποίησαν την πονηριά τους για να γυρίσουν τα κολλημένα μυαλά των άλλων. Ο Ηγέτης πρέπει να ξέρει πως υπάρχουν δύο τρόποι επιβολής: Ο νόμος και η βία. Ο πρώτος ταιριάζει στους ανθρώπους, η δεύτερη στα κτήνη. Πολλές φορές όμως, επειδή δεν επαρκεί ο πρώτος, προσφεύγουμε στη δεύτερη. Είναι απαραίτητο στον Ηγέτη να ξέρει να παίζει καλά και το ρόλο του ανθρώπου και το ρόλο του κτήνους. Αυτό καλύτερα από όλους το είπαν οι αρχαίοι έλληνες. Για αυτό γράψανε ότι τον Αχιλλέα, αλλά και πολλούς άλλους αρχαίους ηγεμόνες τους δώσανε για ανατροφή και διδασκαλία στον κένταυρο Χείρωνα, που ήταν μισός άνθρωπος και μισός κτήνος.

Το ότι είχε ο Αχιλλέας δάσκαλο κάποιον που ήταν μισός αγρίμι και μισός άνθρωπος σημαίνει πως είναι αναγκαίο να ξέρει ο Ηγέτης πότε πρέπει να προτάσσει τη μία και πότε την άλλη φύση και πως η μία χωρίς την άλλη δεν μπορεί να τον πάει μακριά. Δεν αρκεί να ξέρει ο Ηγέτης να παίζει το αγρίμι όταν χρειάζεται. Πρέπει να μπορεί να ξεχωρίσει πότε θα πρέ­ πει να γίνει λιοντάρι και πότε αλεπού. Επειδή ως αλεπού, θα μυρίζεται τις παγίδες και ως λιοντάρι, θα σκιά­ ζει τους λύκους. Όποιος παριστάνει μόνο το λιοντάρι, δε θα πάει μακριά. Αντίθετα, όποιος ξέρει να παριστάνει μόνο την αλεπού, επιβιώνει.

Δεν έχει νόημα να τηρεί ο Ηγέτης τις αποφάσεις του όταν εξέλιπαν οι λόγοι που τον έκαναν να τις πάρει. Εκτός αυτού, και οι άλλοι, επίσης, δεν πρόκειται να τηρήσουν τις δικές τους αποφάσεις, αν εκ των υστέρων κρίνουν πως δεν τους συμφέρει να τις τηρήσουν. Η συνταγή να αλλάζει ο Ηγέτης της αποφάσεις του ανάλογα με το συμφέρον του θα ήταν ανήθικη, αν ήταν ηθικοί οι άλλοι άνθρωποι. Επειδή όμως οι περισσότεροι δεν είναι ηθικοί, για αυτό θα πρέπει ο Ηγέτης να προσαρμοστεί. Είναι ανάγκη ο Ηγέτης να ξέρει να καλύπτει τις εκάστοτε προθέσεις του και να μην είναι εμφανές πότε είναι λιοντάρι και πότε αλεπού. Να ξέρει επίσης πως πάντα θα υπάρχουν άνθρωποι πρόθυμοι να παίξουν το ρόλο του θύματος και στις δύο περιπτώσεις. Λεν είναι πάντα απαραίτητο ο Ηγέτης να κατέχει στ' αλήθεια την ικανότητα της μετάλλαξης από λιοντάρι σε αλεπού, είναι όμως απαραίτητο να δίνει την εντύπωση πως την κατέχει.

Οι πέντε αρετές που θα πρέπει να δείχνει πως έχει ο Ηγέτης είναι:
- Ψυχοπόνια,
- Πίστη στη φιλία,
- Ακεραιότητα,
- Ανθρωπιά και
- Ευλάβεια.
Η καλύτερη περίπτωση Ηγέτη είναι εκείνη που όχι από προσποίηση αλλά από χαρακτήρα και νοοτροπία γίνεται πότε λιοντάρι και πότε αλεπού. Δηλαδή, θα πρέπει να φαίνεται πονόψυχος, καλός φίλος, γλυκομίλητος, ακέραιος, ευλαβής και όντως να είναι. Όμως μέσα του να είναι έτσι φτιαγμένος που, μόλις η τύχη και οι άνεμοι φέρουν τα πράγματα έτσι ώστε να χρειαστεί να μην είναι πια, να μπορεί και να ξέρει να αλλάζει στο αντίθετο.

Οι περισσότεροι άνθρωποι βλέπουν τι φαίνεσαι, ενώ λίγοι νιώθουν τι στην πραγματικότητα είσαι, αλλά κι αυτοί οι τελευταίοι δεν τολμούν να πάνε κόντρα στη γνώμη των πρώτων, επειδή οι πρώτοι είναι οι περισσότεροι. Η μάζα πάντα μαγεύεται από τα φαινόμενα και από την επιτυχία του Ηγέτη. Εκείνοι οι λίγοι που δεν πείθονται από αυτά, τότε μόνο μπορούν να αποκτήσουν υπόσταση, όταν τους βάλει η μάζα για στήριγμά της.

Πως να αποφεύγει ο ηγέτης την περιφρόνηση και το μίσος
Ο Ηγέτης πρέπει να αποφεύγει ό,τι μπορεί να τον κάνει να βγάλει κακό όνομα, να τον κάνει μισητό και καταφρονητέο στους πολλούς. Μισητός γίνεται ο Ηγέτης που βάζει χέρι στα συμφέροντα και δε φροντίζει να μην προσβάλλει τους πολλούς. Καταφρονητέος γίνεται ο Ηγέτης που θεωρείται ευμετάβλητος, επιπόλαιος, μαλθακός, λιπόψυχος και αναποφάσιστος. Όλα αυτά πρέπει να τα αποφεύγει ο Ηγέτης σαν να ήταν σκόπελος και να προσπαθεί με κάθε τρόπο να επιδεικνύει μεγαλοπρέπεια, μεγαλοψυχία, σοβαρότητα και δύναμη, ενώ στη διαχείριση των ιδιωτικών υποθέσεων των διοικούμενων η κρίση του πρέπει να είναι αποφασιστική και σταθερή τόσο, που κανενός να μην περνά από το μυαλό ούτε να τον εξαπατήσει ούτε να τον μεταπείσει.

Ο Ηγέτης πρέπει να αποκτήσει το σεβασμό των πολλών ώστε να μπορέσει στη συνέχεια να αντιμετωπίσει τη φι­ λοδοξία των λίγων, πράγμα που γίνεται πολύ εύκολα και με πολλούς τρόπους. Ο Ηγέτης έχει δύο ειδών εχθρούς, τους εξωτερικούς και τους εσωτερικούς.

Ο Ηγέτης προστατεύεται από έναν κύκλο πιστών του, που τον σέβονται και είναι έτοιμοι να τον υπερασπισθούν, καθώς και από έναν κύκλο φίλων. Όσο υπάρχει ο κύκλος των πιστών, θα υπάρχουν και οι φίλοι. Όσο υπάρχουν οι πιστοί και οι φίλοι στο εσωτερικό, κανείς από τους εξωτερικούς εχθρούς δε θα τολμήσει να θίξει τον Ηγέτη. Ακόμα κι αν ο Ηγέτης είναι προστατευμένος από τους εξωτερικούς εχθρούς του, κινδυνεύει πάντα από τις εσωτερικές συνωμοσίες. Ο κυριότερος τρόπος προστασίας του Ηγέτη απέναντι σε κάποιον συνωμότη είναι η αγάπη των πολλών. Έτσι, κανείς δε θα τολμήσει να τον ανατρέψει, μόνο και μόνο επειδή θα φοβάται την οργή των πολλών.

Ο συνωμότης είναι εξαιρετικά ανασφαλής, επειδή ούτε ξέρει αν θα πετύχει η συνωμοσία ούτε τι τον περιμένει αν αποτύχει. Αλλά και να επιτύχει, αν ο Ηγέτης είναι αγαπητός, δεν μπορεί ο συνωμότης να προβλέψει πού θα τον φτάσει η οργή των πολλών. Αν ο Ηγέτης ξέρει πως οι υφιστάμενοι τον μισούν, θα πρέπει να ξέρει πως σε κάθε του βήμα κρύβεται μια συνωμοσία.

Επειδή ο Ηγέτης πρέπει να είναι αγαπητός, επιβάλλεται ό,τι από τα καθήκοντά του μπορεί να γίνει δυσάρεστο να το αναθέτει σε άλλους, ενώ ό,τι μπορεί να του προσδώσει γόητρο και αναγνώριση να το κρατά για τον εαυτό του.
Όσοι Ηγέτες ανατράπηκαν το έπαθαν, είτε επειδή δεν είχαν τον κατάλληλο χαρακτήρα για να κυβερνήσουν, είτε επειδή ήταν άπειροι. Και στις δύο περιπτώσεις, συνήθως στηρίχθηκαν στους ισχυρούς και αγνόησαν τους πολλούς με αποτέλεσμα να γίνουν από τους τελευταίους μισητοί και περιφρονητέοι. Το μίσος προς τον Ηγεμόνα μπορεί να προέρχεται, είτε από καλά είτε από κακά έργα. Εξαρτάται από το ποιόν των διοικούμενων. Όταν οι διοικούμενοι είναι διεφθαρμένοι, τα καλά έργα του Ηγέτη αποβαίνουν εναντίον του.

Συνοψίζοντας τις συμβουλές σε έναν ηγέτη για την οργάνωση της διοίκησης Όταν αναλάβεις την εξουσία, πρέπει να αφοπλίσεις όλους όσους είχε οπλίσει ο προηγούμενος από σένα Ηγέτης, εκτός από εκείνους που κατά την ανάληψη της εξουσίας εκδηλώθηκαν υπέρ σου. Όμως και αυτούς με τον καιρό πρέπει να τους αδρανοποιήσεις και να τους παροπλίσεις. Στη συνέχεια, να οργανώσεις έτσι τα πράγματα ώστε οι οπλισμένοι να είναι μόνο δικοί σου άνθρωποι.

Το να ενσπείρεις έριδες μεταξύ των διοικούμενων, αποδίδει όταν όλα πάνε καλά. Όταν όμως υπάρχει ανάγκη συσπείρωσης όλων, αυτή η τακτική μπορεί να αποδειχθεί πολύ επιζήμια.r> Όταν έχεις αποκτήσει μόνος σου την εξουσία, χρειάζεται να εργασθείς για την απόκτηση κύρους πολύ περισσότερο από έναν άλλον που θα γίνει Ηγέτης από κληρονομικό δικαίωμα. Όταν η τύχη θέλει να σε βοηθήσει να πετύχεις, σου στέλνει εχθρούς και συγχρόνως, σε βοηθά να τους νικήσεις. Όταν η τύχη δε σου στέλνει εχθρούς, τότε θα πρέπει να τους επινοήσεις ώστε, νικώντας τους, να αυξήσεις το μεγαλείο σου.

Βρίσκεις τελικά περισσότερη πίστη από τους διοικούμενους που στην αρχή θεωρούνταν ύποπτοι παρά από εκείνους που από την αρχή σου δήλωσαν την πίστη τους. Όταν αντιμετωπίσεις τους αρχικά υπόπτους με εμπιστοσύνη, μπορεί να τους κερδίσεις με μεγάλη ευκολία, επειδή και οι ίδιοι αισθάνονται ανασφάλεια ώστε τελικά είναι πολύ ευτυχείς που βρήκαν σε σένα στήριγμα. Στη συνέχεια καταβάλλουν μεγάλη προσπάθεια και κόπο για να απαλείψουν την αρνητική γνώμη που έχεις για αυτούς.

Είναι πολύ πιο εύκολο να κάνεις αληθινούς φίλους τους ευχαριστημένους από το παλιό καθεστώς παρά εκείνους που, επειδή δεν ήταν ευχαριστημένοι, έγιναν φίλοι σου και σε βοήθησαν να καταλάβεις την εξουσία. Η καλύτερη προστασία σου είναι να μην είσαι μισητός στους διοικούμενους, επειδή, αν είναι δυσαρεστημένοι, ποτέ δε θα λείψουν οι εξωτερικοί εχθροί που θα είναι πρόθυμοι να στηριχθούν από τους δυσαρεστημένους διοικούμενους για να σου πάρουν την εξουσία. Όταν φοβάσαι περισσότερο τους διοικούμενους από τους εξωτερικούς εχθρούς σου, ας προετοιμάζεσαι για την ήττα. Αντίθετα, αν φοβάσαι περισσότερο τους εξωτερικούς εχθρούς από τους διοικούμενους, ας μην δίνεις καμιά σημασία.

Συνοψίζοντας τις συμβουλές σε έναν ηγέτη για την απόκτηση κύρους
Τίποτα δεν μπορεί να σου προσδώσει μεγαλύτερη εκτίμηση παρά η επιτυχία σε ό,τι αναλαμβάνεις και το παράδειγμα της προσωπικής σου ζωής.
Όταν κάποιος κάνει κάτι πολύ κακό, πρέπει να τον τιμωρήσεις και αν κάνει κάτι πολύ καλό, να τον επαινέσεις με τέτοιο τρόπο ώστε όλοι να μιλούν για πολύ καιρό για την παρέμβασή σου.
Πρέπει συνεχώς να μηχανεύεσαι τρόπους ώστε με την κάθε σου πράξη να αποδεικνύεις τη φήμη του ευφυούς και σπουδαίου ανθρώπου. Μόνο τότε σε εκτιμούν, όταν μπορείς να είσαι και αληθινός φίλος και αληθινός εχθρός. Αν επιλέξεις την ουδετερότητα, θα καταστραφείς. Ο φίλος σου θα αξιώσει τη βοήθειά σου και πρέπει να του τη δώσεις.

Ποτέ οι αποφάσεις σου δε θα είναι όλες άριστες και σωστές. Όταν θα αναγκαστείς να κάνεις κάποιο κακό, να επιλέξεις το λιγότερο οδυνηρό σε σένα και στη φήμη σου. Πρέπει να δείχνεις πως είσαι λάτρης της αξιοσύνης και να προστατεύεις και να τιμάς τους ικανούς και τους άριστους.
Πρέπει να ξέρεις πότε είναι η κατάλληλη στιγμή για να κρατάς τους διοικούμενούς σου απασχολημένους με γιορτές και θεάματα.

Συνοψίζοντας τις συμβουλές σε έναν ηγέτη για τους συνεργάτες του
Το αν οι συνεργάτες σου βγουν καλοί ή κακοί εξαρτάται αποκλειστικά και μόνο από τη δική σου προνοητικότητα. Κρίνεις το μέλλον ενός Ηγέτη παρατηρώντας τους συνεργάτες που τον περιστοιχίζουν. Πρέπει να ξέρεις να ξεχωρίζεις τους ικανούς συνεργάτες και από τους ικανούς να διατηρείς κοντά σου όσους σου είναι πιστοί. Ηγέτης που έχει επιλέξει λάθος συνεργάτες έχει κάνει το πρώτο και το μεγαλύτερο από τα λάθη που θα τον οδηγήσουν στην καταστροφή. Υπάρχουν τριών ειδών μυαλά: - Το πρώτο είναι ικανό να κρίνει μόνο του. - Το δεύτερο είναι ικανό να κρίνει την κρίση των άλλων. - Το τρίτο δεν μπορεί να κρίνει ούτε από μόνο του, ούτε αυτά που οι άλλοι κρίνουν. Το πρώτο είναι εξαιρετικό, το δεύτερο καλό και το τρίτο άχρηστο. Το ιδανικό για έναν Ηγέτη είναι να διαθέτει το πρώτο είδος μυαλού. Αλλά και με το δεύτερο κάνει τη δουλειά του, αφού όταν μπορεί να αναγνωρίζει το σωστό ή το λάθος των επιλογών των συνεργατών του και, αναλόγως, να επαινεί ή να διορθώνει, κανείς από αυτούς δεν θα μπορεί να ελπίζει πως μπορεί να τον κοροϊδέψει, οπότε αναγκαστικά θα είναι καλός και χρήσιμος. Υπάρχει ένας αλάνθαστος τρόπος για να κρίνεις τον συνεργάτη σου. Αν βλέπεις το συνεργάτη να σκέφτεται περισσότερο τον εαυτό του από τα δικά σου συμφέροντα να ξέρεις πως δεν μπορείς να τον εμπιστεύεσαι και ότι τελικά θα στη φέρει. Ο καλός συνεργάτης σκέφτεται και επιδιώκει μόνο το συμφέρον σου και ποτέ δε φορτώνει το μυαλό του με πράγματα που αφορούν το δικό του, το προσωπικό συμφέρον. Να φροντίζεις τον πιστό συνεργάτη και να τον κρατάς πιστό με τιμές και αξιώματα, ευεργεσίες και πλούτη. Οι τιμές και τα αξιώματα πρέπει να είναι τέτοια που να μην φοβάται τις εσωτερικές αλλαγές, οι ευεργεσίες τέτοιου είδους που να μην μπορεί να σταθεί κοινωνικά χωρίς αυτές και τα πλούτη τόσα που να του ικανοποιούν κάθε του ανάγκη.

Όταν Ηγέτης και συνεργάτης δεν συνδέονται με απόλυτης και αμοιβαία εμπιστοσύνη στο τέλος η σχέση τους αποβαίνει οδυνηρή είτε για τον έναν, είτε για τον άλλον. Συνοψίζοντας τις συμβουλές σε έναν ηγέτη για τους κόλακες του Οι καλές συμβουλές, από όπου κι αν προέρχονται, οφείλονται στην ικανότητα του Ηγεμόνα και ποτέ η ικανότητα του Ηγεμόνα δεν οφείλεται στις καλές συμβουλές. Ούτε να μην επιτρέπεις στους συνεργάτες σου να λένε τη γνώμη τους, ούτε να επιτρέπεις να την λένε χωρίς σεβασμό προς το πρόσωπο και τις αποφάσεις σου.

Θα πρέπει να δώσεις απόλυτη ελευθερία στους συνεργάτες σου να λένε τη γνώμη τους και την αλήθεια, αλλά μονάχα για πράγματα που ο ίδιος τους την ζητάς. Θα πρέπει να ρωτάς τους συνεργάτες σου για κάθε πράγμα, να ακούς τις γνώμες τους, αλλά στη συνέχεια να αποφασίζεις μόνος σου. Να δείξεις στον καθένα συνεργάτη σου πως όσο πιο ελεύθερα σου μιλά τόσο περισσότερο γίνεται αποδεκτός.

Μόλις πάρεις μια απόφαση, σωστή ή λάθος, να μην ακούς κανέναν και να προχωρείς απαρέγκλιτα στην εφαρμογή της. Αν πράξεις διαφορετικά, είτε θα καταστραφείς από τους κόλακες είτε θα χάσεις το κύρος σου είτε και τα δύο. Θα πρέπει να οργίζεσαι το ίδιο κι όταν καταλαβαίνεις πως κάποιος δε σου λέει τη γνώμη του από φόβο, όπως κι όταν σου τη λέει, όποτε θέλει ο ίδιος και όχι όποτε ερωτηθεί.

Απατώνται όσοι νομίζουν ότι οι πετυχημένοι ηγέτες οφείλουν την επιτυχία τους σε καλές συμβουλές του περιβάλλοντός τους. Ένας κακός Ηγέτης δεν είναι σε θέση να αντιλαμβάνεται τις καλές συμβουλές των συνεργατών του.

Ο Ηγέτης δεν μπορεί να αναθέσει την άσκηση της εξουσίας ούτε σε έναν ούτε σε πολλούς συνεργάτες του. Στην πρώτη περίπτωση ο ένας θα του πάρει την εξουσία, στη δεύτερη οι συμβουλές δε θα αποσκοπούν στο συμφέρον του Ηγέτη αλλά στο προσωπικό συμφέρον των συνεργατών, προκειμένου να επικρατήσουν των υπολοίπων.

Να θυμάσαι πως οι άνθρωποι πάντοτε αναδεικνύονται μοχθηροί απέναντι στον Ηγέτη, εκτός κι αν αναγκαστούν να φανούν καλοί.

Συνοψίζοντας τις συμβουλές σε έναν ηγέτη για την αποτυχία
Το πιο διαδεδομένο ελάττωμα των ανθρώπων είναι ότι στην καλοκαιρία δε λογαριάζουν την καταιγίδα. Ένας νέος Ηγέτης επιβάλλεται, είτε με τις ικανότητές του είτε με το κύρος και την αρχαιότητα της οικογένειας του. Οι υφιστάμενοι κρίνουν με μεγαλύτερη αυστηρότητα τις κινήσεις του καινούργιου Ηγέτη που πήρε μόνος του την εξουσία, παρά του κληρονομικού. Οι υφιστάμενοι ενδιαφέρονται περισσότερο για το πώς περνάνε σήμερα παρά για τα περασμένα μεγαλεία. Όταν καλοπερνάνε, δε ζητάνε τίποτα άλλο, αποδέχονται και στηρίζουν τον καινούργιο Ηγέτη και λησμονούν τον προηγούμενο, όσα καλά κι αν τους έκανε στο παρελθόν. Η αποτυχία ενός κληρονομικού Ηγέτη είναι διπλάσια από εκείνου που κατέκτησε την εξουσία μόνος του, επειδή, ενώ γεννήθηκε με την εξουσία στα χέρια του, δεν μπόρεσε να την κρατήσει και την έχασε. Η καλύτερη τακτική για να κρατήσεις την εξουσία είναι ποτέ να μην αφεθείς να πέσεις, νομίζοντας αφελώς ότι την τελευταία στιγμή κάποιος θα βρεθεί να σε συγκρατήσει. Οι μόνες ασφαλείς μέθοδοι άμυνας είναι εκείνες που στηρίζονται σε σένα τον ίδιο και στην αξιοσύνη σου.

Συνοψίζοντας τις συμβουλές σε έναν ηγέτη για την τύχη
Ο πολύς κόσμος πιστεύει πως η ζωή μας εξαρτάται κυρίως είτε από το Θεό είτε από την τύχη. Η αλήθεια είναι πως η τύχη ορίζει τις μισές μας πράξεις αλλά αφήνει σε μας να κανονίσουμε τις άλλες μισές.

Η τύχη είναι σαν τα καταστροφικά εκείνα ποτάμια που όταν αγριεύουν κατακλύζουνε κάμπους, τσακίζουνε δέντρα και κτίσματα, σηκώνουν το χώμα και το πάνε μίλια μακριά και οι πάντες κάνουν τόπο στην ορμή τους χωρίς να μπορούν να την ανακόψουν. Όπως οι άνθρωποι στους γαληνεμένους καιρούς λαβαίνουν τα μέτρα τους και φτιάχνουν προχώματα και φράγματα για τα άγρια ποτάμια, ώστε όταν φουσκώσουν να μη σταθεί τόσο ξέφρενη και Βλαβερή η ορμή τους, έτσι πρέπει να κάνουν και με την τύχη.

Η τύχη στρέφει την ορμή της εκεί που δεν υπάρχει αξιοσύνη, επειδή ξέρει πως εκεί δε φτιάχτηκαν προχώματα και φράγματα για να τη βαστάξουν. Είναι συχνό το φαινόμενο να ευτυχεί σήμερα ένας Ηγέτης και αύριο να καταστρέφεται χωρίς για αυτό να φταίει κάποια αλλαγή στην αξιοσύνη ή στο χαρακτήρα του.

Είναι καλότυχος ο Ηγέτης που έτυχε να συνταιριάξει τον τρόπο να μπορεί να πολιτεύεται ανάλογα με τη φυσιογνωμία των καιρών κι αλίμονο σε εκείνον που στα φερσίματά του διχογνωμούν οι καιροί. Σημασία δεν έχει στην επιτυχία του Ηγέτη αν επιδιώκει τους σκοπούς του με περίσκεψη ή πέφτει με τα μούτρα σ' αυτούς, αν ασκεί Βία ή με τέχνη κυβερνά, αν έχει υπομονή ή βιάζεται. Σημασία έχει αν από τύχη ή επιλογή η εκάστοτε συμπεριφορά του ταιριάζει με τις επιταγές των καιρών. Η τύχη είναι γυναίκα και, σα γυναίκα που είναι αν θες να την εξουσιάζεις πρέπει να την χτυπάς και να τη σπρώχνεις. Η τύχη σαν γυναίκα που είναι, αγαπάει τους νεαρούς, επειδή είναι λιγότερο επιφυλακτικοί, πιο άγριοι και πιο τολμηροί. Είναι προτιμότερο λοιπόν να είσαι στη ζωή σου ορμητικός παρά επιφυλακτικός.

Προτροπές για μελλοντικούς ηγέτες
Ο θεός δε θέλει να κάνει τα πάντα για λογαριασμό μας για να μη μας στερεί την ελευθερία της βούλησης και το μεγαλείο της δόξας που μας ανήκει. Μπορεί λοιπόν ο θεός να ανοίξει τη θάλασσα να περάσουμε, να στείλει ένα σύννεφο να μας δείξει το δρόμο, να κάνει μια πέτρα να βγάλει νερό, να βρέξει μάννα εξ ουρανού. Όμως, τα υπόλοιπα πρέπει να τα κάνουμε εμείς, μόνοι μας!