Ανρί Μπεργκσόν αοσπάσματα

Ανρί Μπεργκσόν ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ
Ανρί Μπεργκσόν Αποσπάσματα από olympias.lib.uoi.gr/ Μτφ: Πολυξένη Ζινδριλή Οι φιλόσοφοι που στοχάστηκαν για τη σημασία της ζωής και για το πεπρωμένο του ανθρώπου δεν παρατήρησαν αρκετά ότι η φύση έκανε τον κόπο να μας πληροφορήσει η ίδια για τα ζητήματα αυτά. Μας ειδοποιεί με ένα συγκεκριμένο σημάδι ότι εκπληρώσαμε τον προορισμό μας. Το σημάδι αυτό είναι η χαρά. Διευκρινίζω: η χαρά, όχι η ευχαρίστηση. Η ευχαρίστηση είναι μόνο ένα τέχνασμα που επινόησε η φύση προκειμένου να πετύχει να διατηρηθεί το έμβιο ον στη ζωή δεν υποδεικνύει την κατεύθυνση προς την οποία εφορμά η ζωή. Απεναντίας η χαρά αναγγέλλει πάντα ότι η ζωή πέτυχε, ότι κέρδισε έδαφος, ότι κατήγαγε μια νίκη: κάθε μεγάλη χαρά έχει έναν θριαμβευτικό τόνο. Οπότε, αν λάβουμε υπόψη μας αυτή την ένδειξη και αν ακολουθήσουμε αυτή τη νέα γραμμή γεγονότων, διαπιστώνουμε ότι, παντού όπου υπάρχει χαρά, υπάρχει δημιουργία: όσο πλουσιότερη είναι η δημιουργία, τόσο βαθύτερη είναι η χαρά. Η μητέρα που κοιτάζει το παιδί της είναι χαρούμενη, επειδή έχει συνείδηση ότι το δημιούργησε, φυσικά και ηθικά. Ο έμπορος που επεκτείνει τις δουλειές του, ο διευθυντής του εργοστασίου που βλέπει να ευδοκιμεί η επιχείρησή του, είναι άραγε χαρούμενος λόγω των χρημάτων που κερδίζει και της φήμης που αποκτά; Ο πλούτος και η υπόληψη παίζουν προφανώς σημαντικό ρόλο στην ικανοποίηση που αισθάνεται, αλλά του δίνουν ευχαρίστηση μάλλον παρά χαρά και η οποία αληθινή χαρά νιώθει συνίσταται στο συναίσθημα ότι ίδρυσε μια επιχείρηση που πηγαίνει καλά, ότι έδωσε ζωή σε κάτι. Εξετάστε εξαιρετικές χαρές, όπως εκείνη του καλλιτέχνη που πραγματοποίησε ό,τι είχε κατά νου, του επιστήμονα που έκανε μια ανακάλυψη ή μια εφεύρεση. Θα ακούσετε να λένε ότι αυτοί οι άνθρωποι εργάζονται για τη δόξα και ότι αντλούν τις πιο ζωηρές χαρές τους από το θαυμασμό που εμπνέουν. Μέγα σφάλμα! Νοιαζόμαστε για τον έπαινο και τις τιμές στο βαθμό ακριβώς που δεν είμαστε σίγουροι ότι πετύχαμε. Στο βάθος της ματαιοδοξίας υπάρχει μετριοφροσύνη. Επιζητούμε την επιδοκιμασία προκειμένου να ενισχυθεί η αυτοπεποίθησή μας και θα θέλαμε να περιβάλλουν οι άνθρωποι με βαθιά εκτίμηση το έργο μας προκειμένου να υποστηρίξουμε την ανεπαρκή ίσως ζωτικότητά του, όπως φροντίζουμε στοργικά το πρόωρα γεννημένο παιδί. Εκείνος όμως που είναι βέβαιος, απολύτως βέβαιος, ότι παρήγαγε ένα έργο που θα διατηρηθεί στο χρόνο, αυτός δεν χρειάζεται τον έπαινο και νιώθει υπεράνω της δόξας, διότι είναι δημιουργός, γιατί το γνωρίζει και γιατί η χαρά που νιώθει είναι μια θεϊκή χαρά. Αν λοιπόν, σε όλα τα πεδία, ο θρίαμβος της ζωής είναι η δημιουργία, δεν πρέπει άραγε να υποθέσουμε ότι ο λόγος ύπαρξης του ανθρώπινου βίου είναι μια δημιουργία η οποία, σε αντίθεση με τη δημιουργία του καλλιτέχνη και του επιστήμονα μπορεί να συνεχίζεται ανά πάσα στιγμή σε όλους τους ανθρώπους; Πρόκειται για τη δημιουργία του εαυτού μας από τον ίδιο τον εαυτό μας, για την ανάπτυξη της προσωπικότητας μέσω μιας προσπάθειας που αντλεί πολύ από το λίγο, κάτι από το τίποτε και προσθέτει συνεχώς στον πλούτο που διέθετε ο κόσμος. Θεωρημένη έξωθεν, η φύση φαίνεται σαν μια απέραντη άνθηση απρόβλεπτης πρωτοτυπίας η δύναμη που την εμψυχώνει μοιάζει να δημιουργεί με αγάπη, χωρίς λόγο, για την ευχαρίστηση, την ατελεύτητη ποικιλία των φυτικών και ζωικών ειδών σε καθένα αποδίδει την απόλυτη αξία ενός μεγάλου έργου τέχνης θα λέγαμε ότι προσηλώνεται εξίσου στο πρώτο είδος που εμφανίστηκε και στα υπόλοιπα, όσο και στον άνθρωπο. Αλλά η μορφή ενός έμβιου, άπαξ και σχεδιάστηκε, επαναλαμβάνεται στο διηνεκές οι πράξεις όμως αυτού του έμβιου, άπαξ και συντελέστηκαν, τείνουν να μιμούνται τον εαυτό τους και να ξαναρχίζουν αυτομάτως: ο αυτοματισμός και η επανάληψη, που κυριαρχούν παντού, εκτός από τον άνθρωπο, θα έπρεπε να μας ειδοποιούν ότι είμαστε εν προκειμένω σε στάσεις και ότι η στασιμότητα με την οποία έχουμε να κάνουμε δεν είναι η ίδια η κίνηση της ζωής. Επομένως, η άποψη του καλλιτέχνη είναι σημαντική, όχι όμως οριστική. Ο πλούτος και η πρωτοτυπία των μορφών σηματοδοτούν όντως μια άνθηση της ζωής* αλλά σ’ αυτή την άνθηση, η ομορφιά της οποίας σημαίνει δύναμη, η ζωή εκδηλώνει επίσης ένα σταμάτημα της ορμής της και μια στιγμιαία αδυναμία να αναπτυχθεί περισσότερο, σαν το παιδί που ολοκληρώνει την τελευταία φάση του γλιστρήματος του με μια χαριτωμένη τούμπα. Ανώτερη είναι η οπτική γωνία του ηθικού διδασκάλου. Μόνο στον άνθρωπο, κυρίως στους καλύτερους από μας, η ζωτική κίνηση συνεχίζεται απρόσκοπτα, εξαπολύοντας, μέσα από αυτό το έργο τέχνης που είναι το ανθρώπινο σώμα και το οποίο δημιούργησε στην πορεία της, το απεριόριστα δημιουργικό ρεύμα του ηθικού βίου. Ο άνθρωπος, που καλείται ακατάπαυστα να στηρίζεται σε ολόκληρο το παρελθόν του για να επηρεάσει όσο είναι δυνατόν το μέλλον, είναι το μεγάλο επίτευγμα της ζωής. Ωστόσο, κατεξοχήν δημιουργός είναι εκείνος του οποίου η δράση, που είναι από μόνη της έντονη, είναι ικανή να καταστήσει επ,ίσης πιο έντονη τη δράση των άλλων ανθρώπων και, με τη γενναιοφροσύνη της, να δημιουργήσει εστίες γενναιοφροσύνης. Ο ι μεγάλοι ηθικοί άνθρωποι, ιδιαιτέρως εκείνοι των οποίων ο εφευρετικός και απλός ηρωισμός άνοιξε στην αρετή νέες οδούς, αποκαλύπτουν τη μεταφυσική αλήθεια. Μολονότι βρίσκονται στο αποκορύφωμα της εξέλιξης, βρίσκονται εγγύτατα στις απαρχές της και καθιστούν αισθητή στα μάτια μας την ώθηση που προέρχεται από το βάθος. Ας τους παρατηρήσουμε, προσεκτικά, ας προσπαθήσουμε να νιώσουμε, μέσω συμπάθειας, αυτό που νιώθουν, αν θέλουμε να διεισδύσουμε με ένα ενορατικό ενέργημα στην ίδια την αρχή της ζωής. Για να εξιχνιάσουμε το μυστήριο του βάθους, χρειάζεται ενίοτε να σημαδεύουμε την κορυφή. Η φωτιά που καίει στο κέντρο της γης εμφανίζεται μόνο στην κορυφή των ηφαιστείων. Λέγαμε ότι στους δύο μεγάλους δρόμους που βρήκε μπροστά της ανοιχτούς η ζωτική ορμή, κατά μήκος της σειράς των αρθροπόδων xat εκείνης των σπονδυλωτών, αναπτύχθηκαν σε διαφορετικές κατευθύνσεις το ένστικτο και η διάνοια που, αρχικά, εμπερικλείονταν συγκεχυμένα το ένα στο άλλο. Στο αποκορύφωμα της πρώτης εξέλιξης βρίσκονται τα υμενόπτερα έντομα, στην άκρη της δεύτερης βρίσκεται ο άνθρωπος: εκατέρωθεν, παρά τη ριζική διαφορά των μορφών στις οποίες έφτασαν και παρά την αύξουσα απόσταση των δρόμων που διένυσαν, η εξέλιξη καταλήγει την κοινωνική ζωή ως εάν η ανάγκη της είχε γίνει αισθητή από την αρχή ή μάλλον ως εάν κάποια πρωταρχική και ουσιαστική προσδοκία της ζωής μπορούσε να βρει την πλήρη της ικανοποίηση μόνο στην κοινωνία. Η κοινωνία, που είναι η συσπείρωση των ατομικών ενεργειών, επωφελείται από τις προσπάθειες όλων και διευκολύνει την προσπάθεια του καθενός. Ε πιζεί μονο με την υπαγωγή του ατόμου σε αυτήν, αλλά προοδεύει μόνο αν το αφήνει να δρα ελεύθερα: πρόκειται για αντίθετες απαιτήσεις, τις οποίες θα έπρεπε να συμφιλιώσουμε. Στο έντομο, πληρούται μόνο ο πρώτος όρος. Ο ι κοινωνίες των μυρμηγκιών και των μελισσών είναι αξιοθαύμαστα πειθαρχημένες και ενωμένες, αλλά είναι καθηλωμένες σε μια αμετάβλητη ρουτίνα. Α ν το άτομο πάψει να έχει συνείδηση της ύπαρξής του σ’ αυτή τη ρουτίνα, η κοινωνία λησμονεί επίσης τον προορισμό της- αμφότερα, σε υπνοβατική κατάσταση, κάνουν και ξανακάνουν εις το διηνεκές το γύρο του ίδιου κύκλου, αντί να προχωρούν ευθεία μπροστά προς μια μεγαλύτερη κοινωνική αποτελεσματικότητα και προς μια πληρέστερη ατομική ελευθερία. Μόνον οι ανθρώπινες κοινωνίες προσηλώνονται στην επίτευξη των δύο αυτών στόχων. Παλεύοντας με τον εαυτό τους και πολεμώντας μεταξύ τους, επιδιώκουν εμφανώς, μέσω της συνάντησης και της επαφής, να μειώσουν τις αιτίες διενέξεων, να περιορίσουν τους ανταγωνισμούς, να άρουν τις αντιθέσεις, να κάνουν τις ατομικές θελήσεις να ενταχθούν στην κοινωνική βούληση χωρίς να παραμορφωθούν και, συνάμα, τις διάφορες κοινωνίες να εισχωρήσουν με τη σειρά τους σε μια ευρύτερη κοινωνία, χωρίς να χάσουν ούτε την ιδιοσυστασία τους ούτε την ανεξαρτησία τους: πρόκειται για θέαμα ανησυχητικό και συνάμα κατευναστικό, το οποίο δεν μπορούμε να ατενίσουμε χωρίς να αναλογιστούμε ότι και εδώ, διαμέσου αναρίθμητων εμποδίων, η ζωή αγωνίζεται να εξατομικεύσει και να αφομοιώσει, προκειμένου να πετύχει τη μεγαλύτερη ποσότητα, την πλουσιότερη ποικιλία, τις ανώτερες ποιότητες επινόησης και προσπάθειας. Αν τώρα εγκαταλείψουμε την τελευταία αυτή γραμμή γεγονότων για να επανέλθουμε στην προηγούμενη, αν λάβουμε υπόψη μας [πρώτον] ότι η πνευματική δραστηριότητα του ανθρώπου υπερβαίνει την εγκεφαλική του δραστηριότητα, [δεύτερον] ότι ο εγκέφαλος αποθηκεύει κινητήριες έξεις αλλά όχι αναμνήσεις, [τρίτον] ότι οι άλλες λειτουργίες της σκέψης είναι ακόμη πιο ανεξάρτητες από τον εγκέφαλο απ’ όσο η μνήμη [και, τέλος,] ότι η διατήρηση και μάλιστα η ανάπτυξη της προσωπικότητας είναι, ως εκ τούτου, δυνατές και μάλιστα πιθανές μετά την αποσύνθεση του σώματος, δεν διαβλέπουμε άραγε ότι, στο πέρασμά της διαμέσου της ύλης την οποία βρίσκει εδώ κάτω, η συνείδηση χαλυβδώνεται και προετοιμάζεται για μια πιο αποτελεσματική δράση, για μια πιο έντονη ζωή; Τη ζωή αυτή, τη φαντάζομαι ακόμη ως μια αγωνιστική ζωή και ως μια απαίτηση επινόησης, ως μια δημιουργική εξέλιξη: καδένας από μας θα οδηγείτο εκεί, αποκλειστικά μέσα από το συσχετισμό φυσικών δυνάμεων, να βρει τη -δέση του σε εκείνο το ηθικό επίπεδο στο οποίο τον είχαν ήδη ανυψώσει, δυνητικά, εδώ κάτω η ποιότητα και η ποσότητα της προσπάθειάς του, όπως ένα αμολημένο από τη γη μπαλόνι φτάνει στο καθορισμένο από την πυκνότητά του επίπεδο. Αναγνωρίζω ότι πρόκειται μόνο για μια υπόθεση. Πριν από λίγο ήμασταν στην περιοχή της πιθανότητας τώρα βρισκόμαστε σ’ εκείνη της απλής δυνατότητας. Α ς ομολογήσουμε την άγνοιά μας, χωρίς ωστόσο να αποδεχθούμε αδιαμαρτύρητα ότι είναι οριστική. Α ν υφίσταται για τις συνειδήσεις ένα επέκεινα, δεν βλέπω για ποιο λόγο δεν θα ανακαλύπταμε τον τρόπο να το εξερευνήσουμε. Τίποτε απ’ ό,τι αφορά τον άνθρωπο δεν θα μπορούσε, με δική του απόφαση, να του ξεφύγει. Μερικές φορές άλλωστε οι πληροφορίες που φανταζόμαστε πολύ μακριά, στο άπειρο, είναι δίπλα μας περιμένοντας να θελήσουμε να τις συλλέξουμε. Θυμηθείτε αυτό που συνέβη με ένα άλλο επέκεινα, εκείνο του υπερπλανητικού διαστήματος. Ο Αύγουστος Κοντ [Auguste Comte] υποστήριζε ότι η χημική σύνθεση των ουρανίων σωμάτων θα παραμείνει για πάντα άγνωστη. Μερικά χρόνια αργότερα επινόησαν τη φασματική ανάλυση κι έτσι γνωρίζουμε σήμερα από τι είναι φτιαγμένα τα αστέρια καλύτερα απ’ όσο αν είχαμε πάει εκεί

Ανρί Μπεργκσόν

Αποσπάσματα από olympias.lib.uoi.gr/
Μτφ: Πολυξένη Ζινδριλή

Οι φιλόσοφοι που στοχάστηκαν για τη σημασία της ζωής και για το πεπρωμένο του ανθρώπου δεν παρατήρησαν αρκετά ότι η φύση έκανε τον κόπο να μας πληροφορήσει η ίδια για τα ζητήματα αυτά. Μας ειδοποιεί με ένα συγκεκριμένο σημάδι ότι εκπληρώσαμε τον προορισμό μας. Το σημάδι αυτό είναι η χαρά. Διευκρινίζω: η χαρά, όχι η ευχαρίστηση. Η ευχαρίστηση είναι μόνο ένα τέχνασμα που επινόησε η φύση προκειμένου να πετύχει να διατηρηθεί το έμβιο ον στη ζωή δεν υποδεικνύει την κατεύθυνση προς την οποία εφορμά η ζωή. Απεναντίας η χαρά αναγγέλλει πάντα ότι η ζωή πέτυχε, ότι κέρδισε έδαφος, ότι κατήγαγε μια νίκη: κάθε μεγάλη χαρά έχει έναν θριαμβευτικό τόνο.

Οπότε, αν λάβουμε υπόψη μας αυτή την ένδειξη και αν ακολουθήσουμε αυτή τη νέα γραμμή γεγονότων, διαπιστώνουμε ότι, παντού όπου υπάρχει χαρά, υπάρχει δημιουργία: όσο πλουσιότερη είναι η δημιουργία, τόσο βαθύτερη είναι η χαρά. Η μητέρα που κοιτάζει το παιδί της είναι χαρούμενη, επειδή έχει συνείδηση ότι το δημιούργησε, φυσικά και ηθικά. Ο έμπορος που επεκτείνει τις δουλειές του, ο διευθυντής του εργοστασίου που βλέπει να ευδοκιμεί η επιχείρησή του, είναι άραγε χαρούμενος λόγω των χρημάτων που κερδίζει και της φήμης που αποκτά;

Ο πλούτος και η υπόληψη παίζουν προφανώς σημαντικό ρόλο στην ικανοποίηση που αισθάνεται, αλλά του δίνουν ευχαρίστηση μάλλον παρά χαρά και η οποία αληθινή χαρά νιώθει συνίσταται στο συναίσθημα ότι ίδρυσε μια επιχείρηση που πηγαίνει καλά, ότι έδωσε ζωή σε κάτι. Εξετάστε εξαιρετικές χαρές, όπως εκείνη του καλλιτέχνη που πραγματοποίησε ό,τι είχε κατά νου, του επιστήμονα που έκανε μια ανακάλυψη ή μια εφεύρεση. Θα ακούσετε να λένε ότι αυτοί οι άνθρωποι εργάζονται για τη δόξα και ότι αντλούν τις πιο ζωηρές χαρές τους από το θαυμασμό που εμπνέουν. Μέγα σφάλμα! Νοιαζόμαστε για τον έπαινο και τις τιμές στο βαθμό ακριβώς που δεν είμαστε σίγουροι ότι πετύχαμε. Στο βάθος της ματαιοδοξίας υπάρχει μετριοφροσύνη. Επιζητούμε την επιδοκιμασία προκειμένου να ενισχυθεί η αυτοπεποίθησή μας και θα θέλαμε να περιβάλλουν οι άνθρωποι με βαθιά εκτίμηση το έργο μας προκειμένου να υποστηρίξουμε την ανεπαρκή ίσως ζωτικότητά του, όπως φροντίζουμε στοργικά το πρόωρα γεννημένο παιδί.

Εκείνος όμως που είναι βέβαιος, απολύτως βέβαιος, ότι παρήγαγε ένα έργο που θα διατηρηθεί στο χρόνο, αυτός δεν χρειάζεται τον έπαινο και νιώθει υπεράνω της δόξας, διότι είναι δημιουργός, γιατί το γνωρίζει και γιατί η χαρά που νιώθει είναι μια θεϊκή χαρά. Αν λοιπόν, σε όλα τα πεδία, ο θρίαμβος της ζωής είναι η δημιουργία, δεν πρέπει άραγε να υποθέσουμε ότι ο λόγος ύπαρξης του ανθρώπινου βίου είναι μια δημιουργία η οποία, σε αντίθεση με τη δημιουργία του καλλιτέχνη και του επιστήμονα μπορεί να συνεχίζεται ανά πάσα στιγμή σε όλους τους ανθρώπους; Πρόκειται για τη δημιουργία του εαυτού μας από τον ίδιο τον εαυτό μας, για την ανάπτυξη της προσωπικότητας μέσω μιας προσπάθειας που αντλεί πολύ από το λίγο, κάτι από το τίποτε και προσθέτει συνεχώς στον πλούτο που διέθετε ο κόσμος. Θεωρημένη έξωθεν, η φύση φαίνεται σαν μια απέραντη άνθηση απρόβλεπτης πρωτοτυπίας η δύναμη που την εμψυχώνει μοιάζει να δημιουργεί με αγάπη, χωρίς λόγο, για την ευχαρίστηση, την ατελεύτητη ποικιλία των φυτικών και ζωικών ειδών σε καθένα αποδίδει την απόλυτη αξία ενός μεγάλου έργου τέχνης θα λέγαμε ότι προσηλώνεται εξίσου στο πρώτο είδος που εμφανίστηκε και στα υπόλοιπα, όσο και στον άνθρωπο.

Αλλά η μορφή ενός έμβιου, άπαξ και σχεδιάστηκε, επαναλαμβάνεται στο διηνεκές οι πράξεις όμως αυτού του έμβιου, άπαξ και συντελέστηκαν, τείνουν να μιμούνται τον εαυτό τους και να ξαναρχίζουν αυτομάτως: ο αυτοματισμός και η επανάληψη, που κυριαρχούν παντού, εκτός από τον άνθρωπο, θα έπρεπε να μας ειδοποιούν ότι είμαστε εν προκειμένω σε στάσεις και ότι η στασιμότητα με την οποία έχουμε να κάνουμε δεν είναι η ίδια η κίνηση της ζωής. Επομένως, η άποψη του καλλιτέχνη είναι σημαντική, όχι όμως οριστική. Ο πλούτος και η πρωτοτυπία των μορφών σηματοδοτούν όντως μια άνθηση της ζωής* αλλά σ’ αυτή την άνθηση, η ομορφιά της οποίας σημαίνει δύναμη, η ζωή εκδηλώνει επίσης ένα σταμάτημα της ορμής της και μια στιγμιαία αδυναμία να αναπτυχθεί περισσότερο, σαν το παιδί που ολοκληρώνει την τελευταία φάση του γλιστρήματος του με μια χαριτωμένη τούμπα. Ανώτερη είναι η οπτική γωνία του ηθικού διδασκάλου.

Μόνο στον άνθρωπο, κυρίως στους καλύτερους από μας, η ζωτική κίνηση συνεχίζεται απρόσκοπτα, εξαπολύοντας, μέσα από αυτό το έργο τέχνης που είναι το ανθρώπινο σώμα και το οποίο δημιούργησε στην πορεία της, το απεριόριστα δημιουργικό ρεύμα του ηθικού βίου.

Ο άνθρωπος, που καλείται ακατάπαυστα να στηρίζεται σε ολόκληρο το παρελθόν του για να επηρεάσει όσο είναι δυνατόν το μέλλον, είναι το μεγάλο επίτευγμα της ζωής. Ωστόσο, κατεξοχήν δημιουργός είναι εκείνος του οποίου η δράση, που είναι από μόνη της έντονη, είναι ικανή να καταστήσει επ,ίσης πιο έντονη τη δράση των άλλων ανθρώπων και, με τη γενναιοφροσύνη της, να δημιουργήσει εστίες γενναιοφροσύνης. Ο ι μεγάλοι ηθικοί άνθρωποι, ιδιαιτέρως εκείνοι των οποίων ο εφευρετικός και απλός ηρωισμός άνοιξε στην αρετή νέες οδούς, αποκαλύπτουν τη μεταφυσική αλήθεια. Μολονότι βρίσκονται στο αποκορύφωμα της εξέλιξης, βρίσκονται εγγύτατα στις απαρχές της και καθιστούν αισθητή στα μάτια μας την ώθηση που προέρχεται από το βάθος. Ας τους παρατηρήσουμε, προσεκτικά, ας προσπαθήσουμε να νιώσουμε, μέσω συμπάθειας, αυτό που νιώθουν, αν θέλουμε να διεισδύσουμε με ένα ενορατικό ενέργημα στην ίδια την αρχή της ζωής. Για να εξιχνιάσουμε το μυστήριο του βάθους, χρειάζεται ενίοτε να σημαδεύουμε την κορυφή. Η φωτιά που καίει στο κέντρο της γης εμφανίζεται μόνο στην κορυφή των ηφαιστείων. Λέγαμε ότι στους δύο μεγάλους δρόμους που βρήκε μπροστά της ανοιχτούς η ζωτική ορμή, κατά μήκος της σειράς των αρθροπόδων xat εκείνης των σπονδυλωτών, αναπτύχθηκαν σε διαφορετικές κατευθύνσεις το ένστικτο και η διάνοια που, αρχικά, εμπερικλείονταν συγκεχυμένα το ένα στο άλλο. Στο αποκορύφωμα της πρώτης εξέλιξης βρίσκονται τα υμενόπτερα έντομα, στην άκρη της δεύτερης βρίσκεται ο άνθρωπος: εκατέρωθεν, παρά τη ριζική διαφορά των μορφών στις οποίες έφτασαν και παρά την αύξουσα απόσταση των δρόμων που διένυσαν, η εξέλιξη καταλήγει την κοινωνική ζωή ως εάν η ανάγκη της είχε γίνει αισθητή από την αρχή ή μάλλον ως εάν κάποια πρωταρχική και ουσιαστική προσδοκία της ζωής μπορούσε να βρει την πλήρη της ικανοποίηση μόνο στην κοινωνία.

Η κοινωνία, που είναι η συσπείρωση των ατομικών ενεργειών, επωφελείται από τις προσπάθειες όλων και διευκολύνει την προσπάθεια του καθενός. Ε πιζεί μονο με την υπαγωγή του ατόμου σε αυτήν, αλλά προοδεύει μόνο αν το αφήνει να δρα ελεύθερα: πρόκειται για αντίθετες απαιτήσεις, τις οποίες θα έπρεπε να συμφιλιώσουμε. Στο έντομο, πληρούται μόνο ο πρώτος όρος. Ο ι κοινωνίες των μυρμηγκιών και των μελισσών είναι αξιοθαύμαστα πειθαρχημένες και ενωμένες, αλλά είναι καθηλωμένες σε μια αμετάβλητη ρουτίνα. Α ν το άτομο πάψει να έχει συνείδηση της ύπαρξής του σ’ αυτή τη ρουτίνα, η κοινωνία λησμονεί επίσης τον προορισμό της- αμφότερα, σε υπνοβατική κατάσταση, κάνουν και ξανακάνουν εις το διηνεκές το γύρο του ίδιου κύκλου, αντί να προχωρούν ευθεία μπροστά προς μια μεγαλύτερη κοινωνική αποτελεσματικότητα και προς μια πληρέστερη ατομική ελευθερία. Μόνον οι ανθρώπινες κοινωνίες προσηλώνονται στην επίτευξη των δύο αυτών στόχων. Παλεύοντας με τον εαυτό τους και πολεμώντας μεταξύ τους, επιδιώκουν εμφανώς, μέσω της συνάντησης και της επαφής, να μειώσουν τις αιτίες διενέξεων, να περιορίσουν τους ανταγωνισμούς, να άρουν τις αντιθέσεις, να κάνουν τις ατομικές θελήσεις να ενταχθούν στην κοινωνική βούληση χωρίς να παραμορφωθούν και, συνάμα, τις διάφορες κοινωνίες να εισχωρήσουν με τη σειρά τους σε μια ευρύτερη κοινωνία, χωρίς να χάσουν ούτε την ιδιοσυστασία τους ούτε την ανεξαρτησία τους: πρόκειται για θέαμα ανησυχητικό και συνάμα κατευναστικό, το οποίο δεν μπορούμε να ατενίσουμε χωρίς να αναλογιστούμε ότι και εδώ, διαμέσου αναρίθμητων εμποδίων, η ζωή αγωνίζεται να εξατομικεύσει και να αφομοιώσει, προκειμένου να πετύχει τη μεγαλύτερη ποσότητα, την πλουσιότερη ποικιλία, τις ανώτερες ποιότητες επινόησης και προσπάθειας. Αν τώρα εγκαταλείψουμε την τελευταία αυτή γραμμή γεγονότων για να επανέλθουμε στην προηγούμενη, αν λάβουμε υπόψη μας [πρώτον] ότι η πνευματική δραστηριότητα του ανθρώπου υπερβαίνει την εγκεφαλική του δραστηριότητα, [δεύτερον] ότι ο εγκέφαλος αποθηκεύει κινητήριες έξεις αλλά όχι αναμνήσεις, [τρίτον] ότι οι άλλες λειτουργίες της σκέψης είναι ακόμη πιο ανεξάρτητες από τον εγκέφαλο απ’ όσο η μνήμη [και, τέλος,] ότι η διατήρηση και μάλιστα η ανάπτυξη της προσωπικότητας είναι, ως εκ τούτου, δυνατές και μάλιστα πιθανές μετά την αποσύνθεση του σώματος, δεν διαβλέπουμε άραγε ότι, στο πέρασμά της διαμέσου της ύλης την οποία βρίσκει εδώ κάτω, η συνείδηση χαλυβδώνεται και προετοιμάζεται για μια πιο αποτελεσματική δράση, για μια πιο έντονη ζωή;

Τη ζωή αυτή, τη φαντάζομαι ακόμη ως μια αγωνιστική ζωή και ως μια απαίτηση επινόησης, ως μια δημιουργική εξέλιξη: καδένας από μας θα οδηγείτο εκεί, αποκλειστικά μέσα από το συσχετισμό φυσικών δυνάμεων, να βρει τη -δέση του σε εκείνο το ηθικό επίπεδο στο οποίο τον είχαν ήδη ανυψώσει, δυνητικά, εδώ κάτω η ποιότητα και η ποσότητα της προσπάθειάς του, όπως ένα αμολημένο από τη γη μπαλόνι φτάνει στο καθορισμένο από την πυκνότητά του επίπεδο. Αναγνωρίζω ότι πρόκειται μόνο για μια υπόθεση. Πριν από λίγο ήμασταν στην περιοχή της πιθανότητας τώρα βρισκόμαστε σ’ εκείνη της απλής δυνατότητας. Α ς ομολογήσουμε την άγνοιά μας, χωρίς ωστόσο να αποδεχθούμε αδιαμαρτύρητα ότι είναι οριστική. Α ν υφίσταται για τις συνειδήσεις ένα επέκεινα, δεν βλέπω για ποιο λόγο δεν θα ανακαλύπταμε τον τρόπο να το εξερευνήσουμε.

Τίποτε απ’ ό,τι αφορά τον άνθρωπο δεν θα μπορούσε, με δική του απόφαση, να του ξεφύγει. Μερικές φορές άλλωστε οι πληροφορίες που φανταζόμαστε πολύ μακριά, στο άπειρο, είναι δίπλα μας περιμένοντας να θελήσουμε να τις συλλέξουμε. Θυμηθείτε αυτό που συνέβη με ένα άλλο επέκεινα, εκείνο του υπερπλανητικού διαστήματος. Ο Αύγουστος Κοντ [Auguste Comte] υποστήριζε ότι η χημική σύνθεση των ουρανίων σωμάτων θα παραμείνει για πάντα άγνωστη. Μερικά χρόνια αργότερα επινόησαν τη φασματική ανάλυση κι έτσι γνωρίζουμε σήμερα από τι είναι φτιαγμένα τα αστέρια καλύτερα απ’ όσο αν είχαμε πάει εκεί