Σωκράτης -470 έως -399 (71)
Εν οίδα ότι ουδέν οίδα
(Ένα ξέρω ότι τίποτε δεν ξέρω).
ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ
ΑΠΟΛΟΓΙΑ
—ρώτησε λοιπόν αν υπάρχει κάποιος σοφότερος από μένα. Απάντησε τότε η Πυθία ότι κανένας δεν είναι σοφότερος. Και γι' αυτά τα πράγματα είναι μάρτυρας αυτός εδώ ο αδερφός του, γιατί εκείνος έχει πεθάνει. Προσέξτε τώρα γιατί σας τα λέω αυτά. Γιατί πρόκειται να σας εξηγήσω πώς γεννήθηκε η ψεύτικη κατηγορία ενα- ντίον μου. Όταν τα άκουσα λοιπόν αυτά, σκέφτηκα έτσι: «Τι είναι αυτά που λέει ο θεός και τι θέλει να πει; Γιατί εγώ ξέρω πως δεν είμαι καθόλου σοφός. Τι λέει λοιπόν πως είμαι πιο σοφός απ' όλους; Δεν μπορεί βέβαια να λέει ψέματα. Δεν είναι δυνατόν αυτό». Και για πολύν καιρό απορούσα τι ήθελε να πει. Πολύ αργότερα άρχισα να εξε- τάζω το ζήτημα με τον τρόπο που θα σας πω. Πήγα σε κάποιον απ' αυτούς που θεωρούνται σοφοί, γιατί ίσως εκεί θα μπορούσα να ελέγξω το μαντείο και να πω στον χρησμό: «Αυτός εδώ είναι σοφότερος από μένα, ενώ εσύ είπες ότι εγώ είμαι». Εξετάζοντας τον λοιπόν σε βάθος αυτόν—δεν χρειάζεται να πω το όνομα του, ήταν κάποιος από τους πολιτικούς—εξετάζοντας τον λοιπόν και συζητώντας μαζί του, έπαθα το εξής, άνδρες Αθηναίοι: μου φάνηκε ότι αυτός ο άνδρας φαινόταν σοφός και σε πολλούς άλλους ανθρώπους και προπάντων στον εαυτό του, ενώ δεν ήταν. Και έπειτα προσπαθούσα να του αποδείξω ότι νόμιζε πως ήταν σοφός, ενώ δεν ήταν. Μ' αυτόν τον τρόπο όμως με αντιπάθησε και αυτός και πολλοί από τους παρόντες. Εγώ λοιπόν καθώς έφευγα σκεφτόμουν ότι: ((Απ' αυτόν τον άνθρωπο εγώ είμαι σοφότερος. Γιατί, όπως φαίνεται, κανένας από τους δυο μας δεν γνωρίζει τίποτα σπουδαίο. Αλλά αυτός νομίζει ότι γνωρίζει ενώ δεν γνωρίζει. Εγώ όμως, δεν γνωρίζω βέβαια τίποτα, αλλά ούτε και νομίζω ότι γνωρίζω. Φαίνεται ότι από εκείνον, γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, είμαι λίγο σοφότερος, γιατί εκείνα που δεν γνωρίζω δεν νομίζω ότι τα γνωρίζω». Μετά πήγα σε κάποιον άλλον, από εκείνους που θεωρούνται σοφότεροι απ' αυτόν, και κατάλαβα ότι συμβαίνει και μ' αυτόν ακριβώς το ίδιο. Έτσι με αντιπάθησε και εκείνος και πολλοί άλλοι.
Πατέρας του ήταν ο λιθοξόος Σωφρονίσκος και μητέρα του η μαία Φαιναρέτη. Αρχικά ακολούθησε το επάγγελμα του πατέρα του, γρήγορα ωστόσο εγκατέλειψε τη γλυπτική για ν’ αφοσιωθεί στη φιλοσοφία στην οποία και αφιέρωσε ολόκληρη τη ζωή του, διδάσκοντας και συζητώντας σε κάθε σημείο της πόλεως με ανθρώπους κάθε τάξης για θέματα κοινωνικά, ηθικά, θρησκευτικά. Παντρεύτηκε την Ξανθίππη, η οποία ήταν πολύ μικρότερη του, του έκανε τρεις γιούς οι οποίοι ήταν μικροί όταν εκείνος πέθανε. Η Ξανθίππη περιγράφεται σαν μια πολύ δύστροπη γυναίκα, (όταν κάποτε του έβαλε τις φωνές δημόσια κι ύστερα του έριξε μια λεκάνη νερό, ο Σωκράτης ατάραχος είπε στους παρευρισκόμενους: Η Ξανθίππη είναι σαν τον Δία, πρώτα βροντά και μετά βρέχει. Όταν ρωτήθηκε πώς την αντέχει, απάντησε ότι όπως εκείνοι που θέλουν να γίνουν άριστοι ιππείς και διαλέγουν τα πιο άγρια άλογα για να εξασκηθούν, έτσι κι αυτός υποφέροντας την Ξανθίππη, εύκολα θα μπορεί να αντιμετωπίσει όλους τους ανθρώπους).
Ο Σωκράτης δεν ήταν όμορφος, ήταν κοντός με πεταχτά μάτια και πλακουτσωτή μύτη, γυμναζόταν ωστόσο και είχε δυνατό κορμί, άντεχε στις κακουχίες και είχε πολεμήσει στην Αμφίπολη, στην Δήλο και στην Ποτίδαια όπου με μεγάλη γενναιότητα είχε σώσει την ζωή του στρατηγού Αλκιβιάδη. Δεν ήταν πλούσιος ωστόσο είχε κάποιο εισόδημα αρκετό για την λιτή του ζωή. Περιφρονούσε το πολυτελές ντύσιμο και φορούσε συνήθως ένα τραχύ χιτώνα όπως των σπαρτιατών, ενδεικτικό της σκληραγώγησης του. Ο Αριστοφάνης από την μια τον διακωμωδούσε ως ξυπόλητο και ατημέλητο, ο Διογένης από την άλλη του είχε πει ότι ζει βίο τρυφηλό επειδή πήγαινε στα δείπνα περιποιημένος και με σανδάλια .
Όταν το μαντείο των Δελφών απάντησε καταφατικά σε ερώτηση του Χαιρέφων για το αν ο Σωκράτης ήταν ο σοφότερος όλων, το θεώρησε ως μεγάλο παράδοξο, επειδή θεωρούσε πως δεν ήταν σοφός, βάλθηκε να δοκιμάσει την απάντηση αυτή, πλησιάζοντας Αθηναίους πολίτες που θεωρούνταν σοφοί, πολιτικούς, ποιητές, καλλιτέχνες. Κάνοντας τους λοιπόν ερωτήσεις, κατάλαβε ότι παρότι γνώριζαν ελάχιστα θεωρούσαν τους εαυτούς τους πάνσοφους, οπότε συμπέρανε πως το Μαντείο είχε δίκιο, ήταν ο ίδιος ο σοφότερος όλων, μόνο και μόνο επειδή γνώριζε για την άγνοια του. Με την παράδοξη σοφία του, που ρεζίλευε τους άρχοντες της πόλης, καθώς και με την εναντίωση του στις θεωρίες των σοφιστών της εποχής, σε αντίθεση με τους οποίους δεν έπαιρνε αμοιβή για την διδασκαλία του, απέκτησε πολλούς εχθρούς, ώστε το 399 π.χ να απαγγελθούν εναντίον του κατηγορίες για ασέβεια προς τους θεούς και για διαφθορά των νέων.
Θα μπορούσε να αποφύγει την καταδίκη αν εκλιπαρούσε για την ζωή του, όμως εκείνος αγέρωχος και με θάρρος δήλωσε πως δεν μπορούσε να σταματήσει τη διδασκαλία των νέων επειδή ήταν έργο που έκανε με την θέληση των Θεών. Και μετά την καταδίκη θα μπορούσε να δραπετεύσει με την βοήθεια των μαθητών του, αρνήθηκε ωστόσο, εφόσον «χρέος του πολίτη είναι να υπακούει στους νόμους της πατρίδας».
Ήπιε το κώνειο με την συντροφιά των αγαπημένων του μαθητών, την Ξανθίππη την είχε στείλει σπίτι, όταν ένιωσε τα πόδια του να μουδιάζουν ξάπλωσε και σκεπάστηκε με ένα σεντόνι, κάποια στιγμή ξεσκέπασε το πρόσωπο του και είπε: ‘Κρίτων, στον Ασκληπιό χρωστάμε έναν κόκορα, μην το αμελήσετε’. Ύστερα ξανασκεπάστηκε καθώς το μούδιασμα ανέβαινε στο σώμα του, μέχρι που έφτασε στην καρδιά και την σταμάτησε.
Τι εννοούσε με την αναφορά στον Ασκληπιό, τον Θεό της Ιατρικής; Πως ο θάνατος είναι γιατρειά; Ότι υπήρξε εξιλαστήριο θύμα και ο θάνατος του θα εξαγνίσει την Αθήνα από τα δεινά της; Ότι με την βοήθεια του Ασκληπιού, ο θάνατος του ήταν ανώδυνος; Κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Eπιγραμματικά